بهشت و جهنم در اندیشه امام خمینی و ملاصدرا و مناسبات آن با آیات و روایات

بهشت و جهنم در اندیشه امام خمینی و ملاصدرا و مناسبات آن با آیات و روایات

چکیده

مباحث مربوط به بهشت وجهنم از اصلی ترین مباحث حوزه معادشناسی است که در این تحقیق بر اساس نظریات حضرت امام و ملاصدرا و مناسبات این آراء با آیات و روایات مورد تأمل و بررسی قرار گرفته است. نخست پس از تشریح و تبیین معنای لغوی واصطلاحی بهشت و جهنم به بیان ماهیت وحقیقت بهشت وجهنم پرداخته شده وضمن بیان رابطه ی آن هابا تجلیات اسماء وصفات الهی ، واکاوی رابطه ی درجات بهشت و درکات جهنم با اعمال وملکات وجودی انسان مورد توجه قرار گرفته است .بررسی پنج حس ظاهری و "وهم" و"خیال" به عنوان هفت باب جهنم وهمین ادراکات هفتگانه به اضافه ی "باب قلب" به عنوان هشت باب بهشت از جمله مباحثی است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است.اثبات حقیقت مکان وزمان به عنوان بعدی از ابعاد ماده وعاری بودن نشئه ی آخرت از این دو ویژگی ماده و اثبات وجود کنونی بهشت وجهنم از دیگر مطالب مدون شده در این پژوهش می باشد. ارائه تصویری از جلوه ها ی پاداش های بهشتی و عذاب های جهنمی در قرآن وتفسیر های مبتنی بر مبانی فلسفی عرفانی امام خمینی وملاصدرا از دیگر مباحثی است که به آن مبادرت ورزیده شده است.دسته بندی وارائه نظام مند و روش مند آراء و نظریات امام خمینی وملا صدرا و بررسی تطبیقی آراء آن ها در تمام فصول این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است.

کلید واژه: بهشت، جهنم، امام خمینی، ملاصدرا

 

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول:کلیات1

1-1مقدمه2

1-2سؤالات تحقیق2

1-2-1سؤالات اصلی تحقیق2

1-2-2سؤال فرعی تحقیق3

1-3فرضیه تحقیق3

1-4پیشینه تحقیق3

1-5 ضرورت تحقیق3

1-6روش تحقیق4

1-7شرح مفاهیم پایه4

فصل دوم:حقیقت وچیستی بهشت وجهنم6

2-1- معنای لغوی واصطلاحی بهشت وجهنم7

2-1-1- معنای لغوی واصطلاحی جنت7

2-1-2 معنای لغوی واصطلاحی جهنم9

2-2 تعریف بهشت وجهنم11

2-2-1حقیقت بهشت وجهنم ورابطه آن باتجلی رحمت وغضب الهی15

2-2-2رحمت ذاتی و غضب عارضی است21

2-2-3 مناسبات آن با آیات وروایات23

2-3ابواب بهشت وجهنم26

2-3-1 روح معنای باب26

2-3-2 ابواب بهشت وجهنم ازدیدگاه ملاصدرا30

2-3-2-1 باب هشتم باب قلب32

2-3- 3ابواب بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی34

2-3-4مناسبات آن آیات و روایات37

2-4 درجاتو درکات بهشت وجهنم39

2-4-1 درجات بهشتو درکات جهنم از دیدگاه ملاصدرا39

2-4-2درجات بهشتو درکات جهنم از دیدگاه امام خمینی47

2-4-2-1بهشت و جهنم اعمال47

2-4-2-2بهشت و جهنم اخلاق48

2-4-2-3بهشت و جهنم لقاء49

2-4-3 مناسبات آن با آیات وروایات51

2-4-3-1 انواع واقسام بهشت در قرآن وروایات51

2-4-3-1- 1تبیینی ازجنت نعیم وساکنان آن52

2-4-3-1-2 تبیینی از جنت عدن وساکنان آن55

2-4-3-1-3 تبیینی از جنة المأوی وساکنان آن59

2-4-3-1-4 تبیینی از جنت فردوس وساکنان آن61

2-4-3-2 طبقات جهنم در قرآن62

2-4-3-2-1 تبیینی از هاویه66

2-4-3-2-2تبیینی از سعیر68

2-4-3-2-3 تبیینی از جَحیم68

2-4-3-2-4 تبیینی از سقر69

2-4-3-2-5 تبیینی از حطمه70

2-4-3-2-6 تبیینی از لظی71

2-4-3-2-7 تبیینی از جهنم72

فصل سوم:مکان و زمان بهشت وجهنم75

3- 1 حقیقت مکان وزمان76

3-1-1 حقیقت مکان77

3-1-1-1حقیقت مکان از دیدگاه ملاصدرا78

3-1-1-2حقیقت مکان از دیدگاه امام خمینی79

3-1-2 حقیقت زمان79

3-1-2-1حقیقت زمان از دیدگاه ملاصدرا82

3-1-2-2 حقیقت زمان از دیدگاه امام خمینی85

3-2 مکان وزمان بهشت وجهنم87

3-2-1 مکان وزمان بهشت وجهنم از دیدگاه ملاصدرا87

3-2-2 مکان وزمان بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی89

3-2- 3مناسبات آن با آیات وروایات92

3-3 وجود کنونی بهشت وجهنم98

3-3-1 دلائل منکران99

3-3-1-1 دلیل نقلی100

3-3-1-2 دلیل عقلی منکران102

3-3-2 دیدگاه ملاصدرا در مورد وجود کنونی بهشت وجهنم102

3-3-3دیدگاه امام خمینی در مورد وجود کنونی بهشت وجهنم104

3-3-4 مناسبات آن با آیات وروایات105

3-3-4-1 آیات وروایات مربوط به معراج پیامبر(ص)106

3-3-4-2 آیاتی که دلالت بر مهیاشدن بهشت وجهنم دارد107

3-3-4- 3آیات وروایات دال بر رؤیت بهشت وجهنم در دنیا108

3-3-4-4 احاطه جهنم به کافران109

3-3-4-5آیاتی که مالکیت مؤمنین را بر بهشت ثابت می کند111

3-3-4-6 روایات دالّ بر تشکیل کنونی بهشت وجهنم از اعمال انسان ها111

فصل چهارم:جلوه های نعمت های بهشت و عذاب های جهنم114

4-1 نعمت های بهشتی115

4-1-1خدمتگزاران بهشتی115

4-1-2 ظروف بهشتی118

4-1-3 لباس‏ها و زیورهای بهشتی119

4-1-3-1 لباس هایی از سندس واستبرق119

4-1-3-2 دستبندهایی از طلا، نقره ومروارید120

4-1-4 همسران بهشتی120

4-1-4- 1پاک و پاکیزه121

4-1-4-2 فراخ چشم122

4-1-4-3 تنها دلباخته ی همسران خویش و هم سن وسال122

4-1-4-4 همچون مروارید در صدف ویاقوت ومرجان124

4-1-5 مشروبات بهشتی128

4-1-5-1شراب های طهور وغیر مسکروعاری از تباهی128

4-1-5-2آب حیات130

4-1-6 نهرهای بهشتی132

4-1-7 خوردنی‏های بهشتی134

4-1-7-1 میوه های فراوان134

4-1-7-2میوه های دائمی136

4-1-7-3 درخت سدر137

4-1-7-4گوشت های بهشتی139

4-1-8تخت‏ها و فرش‏ها140

4-1-8-1 تخت ها ی رو به روی هم140

4-1-8-2 تخت هایی زربا فت142

4-1-8-3 تخت ها وفرش هایی بلند مرتبه142

4-1-9 سلام وامنیت144

4-1-10 مقام رضوان الهی148

4-1-11 خلود در نعمت ها ولذت ها154

4-2 عذابهای جهنم155

4-2-1خوردنی های جهنم156

4-2-1-1ضریع156

4-2-1-2غذای گلوگیر157

4-2-1-3غسلین157

4-2-1-4حمیم و غساق دو نوشایه جهنمی158

4-2-1-5 درخت زقّوم160

4-2-2 غل و زنجیر دوزخیان165

4- 2- 3 لباس های دوزخیان168

4-2-3-1 لباس های آتشین168

4-2-3-2پیراهن های آتش زا (قطران)168

4-2-4 گرزهای آتشین169

4-2-5 سایه هایی از دود و آتش170

4-2-6 بادهای گرم و سوزان172

4-2-7 تبدیل پوست انسان بعد از سوخته شدن آن در آتش دوزخ174

4-2-8 سوختن درون انسان به وسیله آتش جهنم177

4-2-9 دشمنی وخصومت180

4-2-10 خلود در عذاب181

نتیجه گیری185

فهرست منابع189

الف- فهرست منابع فارسی:189

ب- فهرست منابع عربی:192

ج- فهرست مقالات197

 

 

فصل اول:

کلیات

 

1-1مقدمه

مباحث مربوط به بهشت وجهنم از اصلی ترین مباحث حوزه معادشناسی است.این پایان نامه متکفل استقراء آراء امام خمینی(ره)وملاصدرا در این زمینه وهمچنین دسته بندی وارائه نظام مند این آراء به صورتی روش مند می باشد.یکی دیگراز رسالت های این پایان نامه این است که در نگاه تطبیقی به این ارائه مبادرت ورزد تابرخی از نقاط عطف ونوآوری های خاص در نظرگاه امام(ره) که ازپیروان مکتب صدرایی است کشف گردد ورسالت مهم دیگراین پایان نامه غنی سازی درون مایه ی مباحث وتبیین های فلسفی عرفانی آراء ازدیدگاههاوتحلیل های تفسیری حضرت امام وملاصدرا وبیان استشهادها واستدلال های مربوط به آیات وروایات در حوزه های مورد بحث است.مسائلی نظیر:ماهیت بهشت وجهنم وجایگاه آن در عوالم وجود وقیامت ومکان وزمان بهشت وجهنم وسایر شاخصه های آن وطبقات بهشت وجهنم ومقامات آن وارتباط آنها با اعمال وجسمانی وروحانی بون عذابهاو...همه وهمه ازمسائلی است که در یک نظام وساختارروشن وازسویی مبتنی برمبانی فلسفی عرفانی وازسوی دیگرمدلل به آیات وروایات می توانند در این پایان نامه عرضه گردند.

1-2سؤالات تحقیق

1-2-1سؤالات اصلیِ تحقیق

-ماهیت وشاخصه ها بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی وملاصدرا چیست و آراء ایشان در این زمینه چه مناسبتی با آیات و روایات دارد ؟

- طبقات ومراتب بهشت و جهنم و جلوه های پاداش وعذاب آن از دیدگاه امام خمینی وملاصدرا چیست و چه مناسباتی با اعمال وملکات انسان دارد وشواهد این آراء در آیات و روایات چیست؟

1-2-2سؤال فرعی تحقیق

-تبیین فلسفی عرفانی آراء ونظرات حضرت امام وملاصدرا در تطابق با دیدگاههای تفسیری ایشان چگونه انجام پذیر است وچه آیات وروایاتی نظرات ایشان را تأیید می نماید؟

-ابواب بهشت وجهنم چیست؟

-چرا وچگونه بهشت وجهنم هم اکنون موجودند؟

-آیا زمان ومکان به همین معنا درباره بهشت وجهنم صادق است؟

1-3فرضیه تحقیق

- ماهیت بهشت وجهنم، تجسم اعمال نیک وبد انسان است که متناسب با شاخصه ها و ویژگی های نشئات دیگر در آخرت ظهور می نماید.و آراء ملاصدرا وامام خمینی در این زمینه مناسبات فراوانی با آیات و روایات وارده دارد.

- بهشت وجهنم دارای طبقات ومراتب متعدد نظیر جنات نعیم ،عدن ،فردوس و... و جلوه های فراوانی از پاداش وعذاب نظیر حور وقصور وسدر ولباس های آتشین وآب های جوشان وزقوم می باشدکه با اعمال وملکات انسان مناسبت دارند و شواهد فراوانی از آیات و روایات در تبیین آنها وجود دارد.

1-4پیشینه­ تحقیق

از آنجا که بیش از سیصدآیه در قرآن به بحث بهشت وجهنم اختصاص دارد مطالب بسیار گسترده ارزشمندی توسط مفسرین ذیل آنها نگاشته شده است و پیشینه قابل توجهی را در این زمینه به وجود آورده است. ولی پژوهشی که بتواند به نحوجامع واز همه ی ابعاد این مسئله ی خاص را با انتظام وانسجام ارائه شده آن هم به نحو تطبیقی مورد بررسی قراردهد ومبحث راباآیات وروایات مدلل نماید وجودندارد.

1-5 ضرورت تحقیق

در بیان ضرورت و اهمیت انجام این پژوهش می توان به محورهای زیر اشاره نمود:

1-ضرورت تبیین،پردازش،جمع آوری کامل آراء حضرت امام و ملاصدرا وارائه آنها در قالبی نوین و با رویکرد تطبیقی (در زمینه مورد بحث)

2-ضرورت واهمیت تبیین فلسفی عرفانی ابعاد مبحث معادشناسی به ویژه بهشت وجهنم باتوجه به تأثیرگذاری های اخلاقی آن.

3-ضرورت انجام تحقیقاتی که بتواندبا تعامل دین وفلسفه ،برای آموزه های فلسفی از متون دینی شواهدی را استخراج نمایند یا برای آموزه های دینی،تبیینات فلسفی و عرفانی ارائه دهند.

1-6روش تحقیق

در این تحقیق از روش کتابخانه‌ای استفاده شده و با استفاده ازروش توصیفی واستنباطی و تحلیلی در راستای تطبیق و تبیین نظرات هریک از این دو اندیشمند تلاش شده است.

 

1-7شرح مفاهیم پایه

بهشت: بهشت معادل واژه ی جنت به معنای باغ و بستان پوشیده از درخت می باشد.این تعبیرونامگذاری برای تشبیه به جنات دنیاست که تفهیم آن آسان شود وگرنه جنات آخرت را نمیتوان با غایات دنیا مقایسه کرد.

جهنم: جهنم در لغت به معنای عمیق وگود است وجهنم را چون قعر آن بسیار بعید است به آن جهنم می گویند. جایی است که گناهکاران جزای خود را می بینند،مملوء از انواع عذاب ها وکانون قهر وغضب الهی.

ابواب بهشت وجهنم:روح و حقیقت معنای « درب » که موضوع له واقعی آن است ، عبارت است از مطلق چیزی که راه وصول به مقصدی است و بدون آن نمی توان به مطلوب دست یافت.مراد از دربهای بهشت ، مطلق اموری است که راه را برای انجام کارهای شایسته و نیک هموار کرده ومقصود از دربهای جهنم مطلق اموری است که راه را برای ارتکاب اعمال ناشایست و زشت باز می کنندو آنها عبارتند از حواس پنج گانه ظاهری ( لامسه ، باصره ، سامعه ، ذائقه ، شامه ) و حواس دو گانه باطنی ( متخیله ، واهمه ).

تجسم اعمال: در لغت به معنای تناور گردیدن و زمخت شدن اعمال است. و در اصطلاح به معنای صیرورت اعمال به صورت قائم به ذات و استقلال در وجود است به نحوی که در قوام خود بی‌نیاز از غیر باشد. مراد از تجسم اعمال آن است که جزاى اعمال انسانها، صورت باطنى و ملکوتى همان اعمال است و جزا با عمل اتحاد و عینیت دارد.

مکان وزمان:مکان وزمان دو بعد از ابعاد موجودات مادی است واز شؤون وجود جوهرهاى مادى به حساب می آید،بنابراین بهشت وجهنم که عالمی ورای این عالم هستند عاری از زمان ومکان به این معنا میباشند. عالم آخرت، عالم تام و تمامی است که هیچ چیز از جوهره آن از آنخارج نیست؛ و چیزی که حالش و کیفیتش اینچنین است در مکان نخواهد بود. اگر این زمان را به آنجا ببریم ازل مى‏شود و اگر به عالم تجرد ببریم دهر مى‏شود؛ چنانکه اگربخواهیم ازل و دهر را تنزل بدهیم، این زمانى که محدود به حدود است مى‏شود.

 

 

فصل دوم:

حقیقت وچیستی بهشت وجهنم

 

2-1- معنای لغوی واصطلاحی بهشت وجهنم

2-1-1- معنای لغوی واصطلاحی جنت

لغت شناسان واژه «الجن»را از ریشه جن به معنی «پوشیده شدن»و«مستور بودن»می دانند.حالا یا بخاطر اینکه به واسطه درختان انبوه پوشیده می شود ویا به خاطر اینکه در این دنیا از چشمان پوشیده ومستور مانده است.

جنة از ماده جنن است و ذیل این ماده بررسی می شود. جنّ در اصل به معنای پوشش (و پنهان شدن چیزی از درک توسط حواس) ومستور کردن است.[1]

راغب در مفردات گوید: أصل الجِنِّ، ستر الشی‏ء عن الحاسة.[2]

ابن منظور هم در لسان العرب همین معنا را به بیانی دیگر آورده است:

جنن: جَنَّ الشی‏ءَ یَجُنُّه جَنّاً: سَتَره و کلُّ شی‏ء سُتر عنک فقد جُنَّ عنک‏.[3]

‏ در «مقاییس اللغة» می خوانیم:

«جن به معن ستر وپوشش است وهمان ثوابی است که در این دنیااز چشمان ما پوشیده است. ونیز جنه به بوستان می گویندچون درختان با برگهایشان بستان را می پوشانند.»[4]

صاحب «التحقیق فی کلمات القران»می گوید:کلمه جن معنی اصلی آن پوشاندن است که به مناسبت این معنا، در موارد مختلف استعمال شده است. مثلا«جنین»می گویند به خاطر اینکه در شکم مادر پوشیده است وقلب را «جنان» می­گویند چون در میان بدن انسان پوشانده شده است و بهشت را نیز جنة گفته­اند چون باغی است که به وسیله درختان پوشیده شده­است.[5] عرب لفظ جنة را برای هر باغ و بستانی که دارای درختان انبوه است و زمین را می ‏پوشاند استعمال می­کند.[6]

البته ابن منظور معنای جنت راخاص تر می­کند:

«جنة به معنای باغی است که در آن درختانی وجود داشته باشد مانند درخت خرما... وی در ادامه از یکی از بزرگان نحوی نقل می­کند که گفته است: جنة در زبان عربی درباره باغی استعمال می­شود که در آن درخت خرما و انگور وجود داشته باشد اما اگر این دو درخت در باغی وجود نداشته باشد، عرب لفظ حدیقة را برای آن استعمال می کند. »[7]

از محل زندگی متقین در قیامت به لفظ جنت وجنات تعبیر آمده است.بنظرمی آیداین تعبیرونامگذاری برای تشبیه به جنات دنیاست که تفهیم آن آسان شود وگرنه جنات آخرت را نمیتوان با غایات دنیا مقایسه کرد.[8]

یا به خاطر پوشیده بودن نعمت‌هایشاز ساکنین دنیاست چون در بهشت ازخیروسعادتچیزهایی هست که برقلبهیچبشریخطور نمی‌کند. همانطور که آیه 17 سوره سجده به آن اشاره دارد: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ هیچ کس نمى ‏داند چه پاداشهاى مهمّى که مایه روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده، این پاداش کارهایى است که انجام مى ‏دادند.[9]

ملاصدرا نیز واژه جنت را ازریشه جن به معنای پوشیده بودن می داند همانطور که به قلب جنان وبه دیوانه مجنون می گویند.وجه تسمیه آن را همان دو دلیلی می داند که ذکر شد.[10]

معادل واژه جنت در فارسی بهشت می باشد. بهشت در لغت ریشه ی اوستایی دارد بمعنای خوشترو نیکوتر.[11] در دین زرتشتی چایی است خوش آب وهوا ، فراخ نعمت وآراسته که نیکوکاران پس از مرگ در آن مخلد باشند.[12]

2-1-2 معنای لغوی واصطلاحی جهنم

در مورد واژه جهنم اختلاف در اینکه آیا کلمه عربی است یا معرب کلمه غیر عربی .بعضی معتقدند، جهنم کلمه عربی است وهمان جهنام است به معنی گودی عمیق و بخاطر عمیق بودن گودی آن جهنم نامیده شده است. لسان العرب همین قول را اختیار کرده است.[13]

«جوهری»گفته:

«این کلمه ملحق به خماسی است به وسیله مشدد شدنش ومن حرف آن وبه خاطرمعرفه غیر منصرف شده است.»[14]

بعضی ها مثل راغب در مفردات معتقد به ریشه فارسی این کلمه هستند ومی گویند:اصل آن جهنام بوده است.[15]

 

[1]. سید على اکبر قرشى، قاموس،چاپ ششم،(تهران: دار الکتب الإسلامیة، سال 1371 ش‏)، ص61

[2]. حسین بن محمد راغب اصفهانى ، المفردات فی غریب القرآن‏، چاپ اول،(بیروت: دارالعلم الدار الشامیة، سال1412ق)‏، ص203

[3]. محمد بن مکرم‏ ابن منظور، لسان العرب، ج‏13، چاپ سوم،(بیروت: دار صادر ، سال1414 ق)، ص92

[4]. احمدبن فارس ، معجم مقاییس اللغه ، چاپ اول، (قم: انتشارات مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق)، ، ماده جن

[5]. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القران، (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ‏ ‏سال 1360 ش‏)ماده جن

[6].حسین بن محمد راغب اصفهانى، ص 204؛ قرشی،قاموس، ص61؛ علی اکبر دهخدا ، لغتنامه دهخدا، چاپ اول، (تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372)، ج5، ص7868

[7]. ابن منظور، ج‏13، ص100

[8]. سید على اکبر قرشى، قاموس قرآن، ص74

[9]. سید محمد حسین‏ طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن‏،چاپ پنجم،(قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏‏، 1417 ق)‏، ج1، ص۱۷7 ؛ راغب اصفهانى، المفردات، ص204

[10].محمد بن ابراهیم صدرالمتالهین شیرازی‏، تفسیر القرآن الکریم، چاپ دوم، ( قم: انتشارات بیدار، 1366 ش‏)، ج2، ص178

[11]. محمد معین، فرهنگ فارسی معین، چاپ هشتم، (تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371)، ج5 ص304

[12]. علی اکبر دهخدا ، ج4، ص5120

[13]. ابن منظور، ماده جهنم

[14]. ابونصر اسماعیل بن حماد جوهری فارابی نیشابوری، صحاح اللغه (الصحاح فی اللغه). (گردآورنده: به سعی و اهتمام شیخ موسی; مصحح: با تصحیح و مقابله شیخ جعفر، (تبریز: بی­نا، ۱۲۷۰ق)، ماده جهنم

[15]. راغب اصفهانى، ماده جهنم

دریافت فایل

---

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید