تبیین اخلاقی نظریه قرارداد اجتماعی و بازتاب آن بر اندیشه های روسو

تبیین اخلاقی نظریه قرارداد اجتماعی و بازتاب آن بر اندیشه های روسو

 

چکیده

ساله حاضر به بررسی مکتب قرارداد اجتماعی در آراء در رسه تن از فیلسوفان بزرگ این مکتب یعنی توماس هابز، جان لاک و ژان ژاک روسو می پردازیم. از دوران باستان فیلسوفان درباره ی چگونگی تشکیل اجتماع و حکومت نظریه هایی ارائه داده اند از جمله فطری یا مدنی بالطبع بودن، نظریه نیازها، نظریه اجبار و زور و ... . در برابر این نظریه ها مکتب قرارداد اجتماعی منشأ تشکیل اجتماع و حکومت را به توافق و رضایت همگانی مردم تاویل برده است. نظریه قرارداد اجتماعی بر این فرض مبتنی است که انسانها پیش از تشکیل دولت در وضع طبیعی زندگی می کرده اند. هرکدام از این فیلسوفان تفسیری متفاوت از این وضع ارائه کرده اند. بنا به ضرورت و طبق توافق و قراردادی انسان ها، از این وضع خارج می شوند و به زندگی مدنی زیر پرچم قانون و حکومت روی می آورند. انسان ها در وضع طبیعی از برابری، مساوات و آزادی طبیعی برخوردار هستند. قرارداد اجتماعی و وارد شدن به جامعه مدنی یعنی سپردن قدرت به دست فرد یا افرادی برای حفظ و پاسداری حقوق طبیعی انسان ها که عبارتند از صیانت ذات، مالکیت و آزادی طبیعی. میثاق باوری سیاسی این فلاسفه بر آراء اخلاقی شان هم تأثیر می گذارد و تقریباً اخلاق را هم به حیطه اخلاق اجتماعی و شهروندی منحصر می کنند. اخلاقی بودن بیشتر به معنای تبعیت از حکومت، دولت و قانون هایی است که نظم زندگی اجتماعی را تضمین می کنند. قوانین اخلاقی هم از حقوق طبیعی انسانها نشأت می گیرد که برای حفظ آن حقوق بر یک سری قوانین رضایت و توافق می نمایند. قوانین اخلاقی ناشی از رضایت و قرارداد، هدفی جز تأمین منافع و حقوق انسان ها در زندگی اجتماعی نخواهد داشت. در رساله ابتدا افکار سیاسی و اخلاقی هابز و لاک را بررسی می نماییم. سپس تأثیری که نظریه قرارداد اجتماعی آنها بر افکار اخلاقی، سیاسی و ترتیبی روسو می گذارد را بیان می کنیم.

 

واژگان کلیدی: قرارداد اجتماعی، هابز، لاک، روسو، حق طبیعی، خودمحوری اخلاقی

 فهرست مطالب

کلیات................................ 1

الف: بیان مسأله تحقیق........................ 1

ب: پیشینه تحقیق.............................. 2

ج: ضرورت تحقیق............................... 2

د: روش تحقیق................................. 2

هـ : سوالهای تحقیق........................... 3

و: فرضیه های تحقیق........................... 3

ز: ساختار تحقیق.............................. 3

فصل نخست: زندگی اجتماعی، نهاد حکومت و مفهوم شناسی قرارداداجتماعی.................................... 5

بخش نخست: تاریخچه زندگی اجتماعی انسان........ 6

بخش دوم: خاستگاه و منشاء زندگی اجتماعی انسان. 8

1: نظریه نیازها یا زیستی.................... 9

2: نظریه انسان مدنی باالبطبع است........... 10

3: نظریه قرارداد اجتماعی................... 10

بخش سوم: سیاست و اخلاق....................... 10

1: سیاست و فلسفه سیاسی..................... 10

2: اخلاق و اخلاقیات.......................... 11

3: رابطه سیاست و اخلاق...................... 12

3-1: یگانگی اخلاق و سیاست................. 13

3-2: تبعیت اخلاق از سیاست................. 14

3-3: دو سطحی اخلاق و سیاست................ 15

3-4: جدایی و افتراق اخلاق و سیاست......... 16

بخش چهارم: نهاد فرمانروایی یا دولت.......... 17

1: منشأ و خاستگاه دولت..................... 18

1-1: نظریه منشاء الهی دولت ـ فرمانروایی.. 18

1-2: نظریه زور........................... 20

1-3: نظریه طبیعی ارسطو................... 21

1-4: نظریه تاریخی یا تئوری تکاملی........ 22

1-5: نظریه قرارداد اجتماعی............... 23

بخش پنجم: قراداداجتماعی..................... 24

1: مفهومشناسی قرارداد اجتماعی.............. 24

2: ریشههای تاریخی نظریه قرارداد اجتماعی.... 26

فصل دوم: قراردادگرایان بزرگ: هابز، لاک و روسو 29

بخش نخست: فلسفه سیاسی هابز.................. 30

1: وضع طبیعی............................... 32

2: قوانین طبیعی............................ 35

3: قرارداد اجتماعی......................... 38

4: حقوق حاکم و اتباع....................... 40

4-1: حقوق و آزادی اتباع.................. 42

5: تحلیل و نقد نظریه ی هابز................ 42

بخش دوم: کلیات نظریه سیاسی جان لاک........... 44

1: تجربه گرایی معرفتی و عقل گرایی سیاسی.... 44

2: نظریه لاک درباره طبیعت انسان............. 45

3: وضع طبیعی و وضع جنگ..................... 46

4: قرارداد اجتماعی لاک...................... 50

5: حکومت و حقوق متقابل حاکم و مردم......... 53

6: تحلیل و نقد نظریه ی لاک.................. 56

بخش سوم: روسو............................... 57

1: طبیعت بشر............................... 57

3: وضع طبیعی............................... 59

3: قرارداد اجتماعی......................... 61

4: حکومت و حقوق متقابل حاکم و مردم......... 64

فصل سوم: اخلاق و قراردادگرایی اجتماعی68

بخش نخست: قرارداد گرایی اخلاقی............... 69

1: اخلاق به منزلۀ منفعت متقابل.............. 72

2: عینیت اخلاقی و قرارداد گرایی............. 73

3: توجیه قواعد اخلاقی....................... 75

4: تزاحم‌های اخلاقی و قرار داد گرایی......... 75

بخش دوم: رابطه قراردادگرایی و نظریات اخلاقی.. 76

1: قانون طبیعی............................. 76

1-1: سیر تاریخی اندیشه قانون طبیعی....... 77

1-2: جمع بندی اخلاق بر مبنای قانون طبیعی.. 82

2: اخلاق و قراردادگرایان.................... 83

3: پیامدگرایی.............................. 84

3-1: میثاق باوری اخلاقی................... 85

3-2: فایده گروی.......................... 86

3-3 : فضیلت عدالت به مثابه ی بنیاد اخلاق.. 87

3-4: خودگرایی اخلاقی...................... 88

بخش سوم: نظریه اخلاقی روسو................... 92

بخش چهارم: تحلیل و نقد قراردادگرایی اخلاقی... 97

بخش پنجم: تعلیم وتربیت از نظر روسو......... 98

1: عوامل موثر تربیتی انسان................. 99

نتیجه‌گیری:.................................. 104

فهرست منابع:................................ 107

پیوست:...................................... 111

 

کلیات

الف: بیان مسأله تحقیق

از دیرباز فیلسوفان مختلفی درباره چگونگی و شکل گیری اجتماع و حکومت نظر داده اند. هر فیلسوفی به جنبه ای توجه کرده است، بعضی ها انسان را مدنی بالطبع گفته اند، بعضی ها، جامعه و حکومت را براساس گسترش نیازهای مادی و حراستی توصیف کرده اند. اما گروهی در این میان اجتماع و حکومت را نتیجه قراردادی میان انسان ها می دانند تا بهتر بتوانند نیازهایشان را برآورده کنند و حیات خود را حفظ نمایند. این فیلسوفان انسان را دارای دو حالت می دانند. حالت اول انسان در وضع طبیعی و ماقبل اجتماع است و دیگری حالتی بعد از قرارداد که به آن وضع مدنی می گویند. این نظریه که ÷ایه حکومت و اجتماع را به توافق و میثاق مردم با همدیگر برمی گردانند را قراردادگرایی اجتماعی می نامند. دو فیلسوف نامدار یعنی هابز و لاک این نظریه را به صورت کاملاً منسجم طرح کرده اند. هرچند سیری تاریخی اما پراکنده قبل از آنان برای این نظریه عنوان شده است اما این دو فیلسوف بوده اند که فلسفه سیاسی خود را کاملاً برحسب قراردادگرایی سبط دادند.

ژان ژاک روسو هم برای تبیین نظم اجتماعی و حکومتی به این ایده قائل بود. او در پردازش این ایده از هابز و لاک و نظریه قراردادگرایی آن دو به شدت تأثیر می پذیرد و در آثار روسو کاملاً این تأثیرپذیری نمایان است. روسو معتقد بود که آدمی طبیعتاً خوب است و خواهان خیر. انسان در حالت طبیعی دارای غریزه است و مادون اخلاق یعنی غیراخلاقی عمل می کند اما نه به معنای بد بودن. انسان پس از تشکیل اجتماع به حالت اخلاقی انتقال می یابد و عدالت جانشین غریزه می شود.

نظم اجتماعی برای موجه و مشروع شدنش نیاز به یک توافق و قرارداد میان همه افراد جامعه دارد زیرا هدف از اجتماع و دولت تأمین نیازها و خواسته های تک تک افراد است بنابراین اجتماع و حکومت باید در پی خیر عمومی مردم باشند. روسو در بحث تعلیم و تربیت هم از قراردادگرایی تاثیر می پذیرد و آنجا که او زندگی را به دو قسمت تبدیل می کند یکی دوران کودکی و طبیعی انسان، که باید فقط احساسات کودک پرورش یابد و دوم دوران پس از بلوغ است که عقل، اخلاقیات، دین و ... به کودک در اجتماع عرضه می شود تا انسانی اجتماعی و مفید بار بیاید.

ب: پیشینه تحقیق

هر چند در مجموعه مقالات و پایان نامه ها به زبان فارسی به ابعاد گوناگونی از جنبه های قرارداد اجتماعی و اندیشه های روسو پرداخته است اما تبیین اخلاقی قرارداد اجتماعی و تاثیر آن در افکار روسو بررسی نشده است.

ج: ضرورت تحقیق

در این پژوهش سعی شده است که دریچه ای جدید از تبیین اخلاقی قراردادگرایی اجتماعی گشوده شود. از آن جا که روسو در بحث حکومت، تعلیم و تربیت و اخلاق از نظریه ی قرارداد اجتماعی تاثیر پذیرفته است و امروزه در دنیای مدرن رابطه ی سیاست و اخلاق به تاریکی گراییده است، ضرورت یک حکومت بر پایه ی اخلاق حس می شود لذا دیدگاه روسو می تواند به این مباحث کمک کند.

د: روش تحقیق

این تحقیق در مرحله ی دست یابی به داده ها ماهیت کتابخانه ای دارد؛ و در مرحله ی استنتاج از روش توصیفی، تحلیلی و مقایسه ای استفاده می کند.

هـ : سوالهای تحقیق

سؤالهایی اصلی که در این رساله به آنها پاسخ داده می شود عبارتند از :

1- قراردادگرایی اجتماعی چیست و در مقابل چه نظریاتی قرار دارد؟

2- قراردادگرایی در هابز و لاک چگونه بسط می یابد؟

3- مبنای مشروعیت حکومت در نظر روسو چیست؟

4- تأثیرپذیری روسو از نظریه قراردادگرایی اجتماعی در افکار اخلاقی و تربیتی اش چگونه است؟

5- اخلاقی که قراردادگرایان بیان می دارند بر چه پایه هایی استوار است؟

سؤالهای فرعی

1- وضع طبیعی و وضع مدنی در قراردادگرایان چگونه وضعی خواهد بود؟

2- حقوق های حاکم و اتباع در قراردادگرایی اجتماعی چیستند؟

و: فرضیه های تحقیق

فرض بر این است که می توان تبیین اخلاقی از نظریه قرارداد اجتماعی هابز، لاک و روسو ارائه داد، دیگر این که نظریه قرارداد اجتماعی بر اندیشه های تعلیم و تربیتی و اخلاقی روسو تاثیر گذار بوده است.

ز: ساختار تحقیق

در فصل اول قراردادگرایی را شرح و بسط داده ایم و این که این مکتب در مقابل چه نظریاتی ارائه شده است، سپس پیشینه ی آن را بررسی کردیم.

مسئله ی قرارداد اجتماعی با زندگی اجتماعی و تشکیل حکومت گره خورده است. تاریخچه ای از زندگی اجتماعی و خاستگاه آن را در همان فصل بیان نموده ایم. مسئله ی قرارداد اجتماعی در فلسفه سیاسی مطرح است و برای ربط و پیوند آن به اخلاق، رابطه ی اخلاق و سیاست را در همان فصل اول مطرح نموده ایم.

در فصل دوم گزارش جامعی از قرارداد اجتماعی و متفکران قائل به آن آورده شده است و سپس سه قراردادگرای بزرگ یعنی هابز، لاک و افکارشان بررسی شده اند و در پی آن قراردادگرایی روسو که متاثر از این دو فیلسوف بوده است را بیان نموده ایم.

در فصل سوم تبیین اخلاقی از دیدگاه قراردادگرایی هابز، لاک و روسو که از افکار اخلاقی آنان برگرفته شده است مطرح می شوند، سپس افکار اخلاقی و تعلیم و تربیت روسو که کاملاّ تاثیر نظریه قرارداد اجتماعی در آن مشهود است، آورده شده است.

 

فصل نخست

زندگی اجتماعی، نهاد حکومت و مفهوم شناسی قرارداد اجتماعی

 

بخش نخست: تاریخچه زندگی اجتماعی انسان

اکثر حیوانات در طبیعت انفرادی خلق شده­اند نه اجتماعی و به طور انفرادی زندگی می­کنند و هر حیوان منفرد مجبور است تمام نیازهایش را خودش فراهم کند. اما بعضی از حیوانات نیز اجتماعی آفریده شده­اند مانند زنبور­عسل و موریانه که افراد آن با یکدیگر اجتماع کرده و تشکیلاتی بین خود می­دهند.وظایف مربوط به زندگی را بین خود تقسیم می­کنند، با هم کار می­کنند و هیئت حاکم دارند، مراقبت و نظارت و تفتیش و حتی مجازات بین آنها معمول است.

دریافت فایل

---

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید