قلمروهای عدالت و ربط و نسبت آن¬ها با یکدیگر در اندیشه امام علی

قلمروهای عدالت و ربط و نسبت آن¬ها با یکدیگر در اندیشه امام علی

 

 

چکیده

عدالت از پربسامدترین مفاهیم دانش اخلاق است. یکی از مباحث اساسی در حوزه عدالت بازشناسی گستره­ و نسبت قلمروهای آن با یکدیگر است. از دیگر سو امام علیg به عنوان بزرگ­ترین اسوه­ی عدالت در میان بشریت شناخته شده و سیره­ی گفتاری و رفتاری آن حضرتg گنجینه­ی بزرگی برای عدالت پژوهی است. از این­رو تحقیق حاضر بر آن است که عرصه های عدالت و نسبت آن­ها با یکدیگر را از منظر آن امام عدالت پیشهg باز کاود. این نوشتار پنج فصل و یک جمع­بندی و نتیجه گیری را شامل می­شود. در فصل اول، مفاهیم و معناشناسی عدالت و پیشینه­ی معرفتی عدالت­پژوهی بررسی می­شود. فصل دوم به عدالت در رابطه­ی انسان با با خدا می­پردازد. فصل سوم عدالت را در رابطه­ی انسان با خویشتن مطرح می­کند. در فصل چهارم از انسان و عدالت اجتماعی بحث می­شود. فصل پنجم به عدالت در حوزه­ی طبیعت می­پردازد. در تمامی این فصول ابعاد مختلف عدالت با تأمل بر اندیشه­های حضرت امیر مؤمنان علیg مورد بررسی قرار گرفته است؛ از این دیدگاه عدالت اجتماعی یعنی رعایت مساوات و حقوق برابر انسان ها در تعاملات اجتماعی (امور قضایی،توزیع اقتصادی و ...) و عدالت در حوزه­ی فردی و ارتباط با خویشتن شامل رعایت حقوق جسم و روح انسان می شود که ضرورت معرفت نفس و عدم اضرار به نفس را به همراه خواهد داشت. عدالت در ساحت طبیعت نیز مربوط به تکالیف انسان نسبت به طبیعت می باشد و مواردی چون سعی و تلاش بر آبادانی زمین، رعایت حقوق حیوانات و ... را در بر می گیرد. عدالت‌‌ورزی در همه‌‌ی این ابعــاد به­هم پیوسته باعثِ سعادت انسان می‌‌شود. سعادتی در آخرت که با زندگی شیرین دنیوی نیز قابل جمع است. بنابراین عدالت هم موجب زندگی آسوده، آرام و خاطره‌‌بخش دنیوی می‌‌شود و هم سعادت جاودان اخــروی را به همراه خواهد داشت.

کلمات کلیدی: عدالت، امام علیg، قلمروهای عدالت، عدالت اجتماعی

 

 

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده‌و

مقدمه1

بیان مساله1

1. سؤالات و فرضیه2

2. مرور پیشینه3

روش تحقیق6

فصل اول 7

(کلیات و مفاهیم)7

1-1. مقدمه8

1-2. معنای عدالت8

1-3. پیشینه معرفتی عدالت پژوهی13

1-3-1. افلاطون14

1-3-2. ارسطو16

1-3-3. فارابی18

1-3-4. خواجه نصیرالدین طوسی19

1-3-5. رالز21

1-4. مفاهیم همسو23

1-4-1. قســط23

1-4-2. انصاف24

1-4-3. مسـاوات25

1-4-4. حق26

1-4. مفاهیم ناهمسو30

1-4-1. ظـلم و جور30

1-4-2. فساد31

1-5. عدالت در علوم اسلامی33

1-5-1. عدالت در فلسفه و کلام33

1-5-2. عدالت در علم اخلاق34

1-5-3. عدالت در علم فقه و حقوق37

1-5-4. عدالت اجتماعی،سیاسی39

فصل دوم43

(عدالت در رابطه انسان و خدا)43

2-1. مقدمه44

2-2. عدل در رابطه‌‌ی انسان و خدا45

2-2-1. ساحات عدالت ورزی انسان در برابر خدا47

2-2-1-1. عدالت ورزی در ساحت اعتقاد و اندیشه48

2-2-1-1-1. پاسخ اشکالات50

2-2-1-1-2. اندیشه عدالت محور امیرمؤمنانg و اختیار انسان52

2-2-1-1-3. اندیشه عدالت‌محور امیرمؤمنانg و مسأله شر55

2-2-1-2. عدالت ورزی در ساحت عمل و رفتار58

 

 

فصل سوم60

(عدالت در رابطه انسان با خویشتن)60

3-1. مقدمه61

3-2. عدالت در بعد روحانی و معنوی انسان61

3-2-1. ضرورت و اهمیت معرفت نفس61

3-2-2. معرفت نفس63

3-2-3. آگاهی از نسبت خود با خدا68

3-3. عدالت در بعد جسمانی انسان71

فصل چهارم74

(انسان و عدالت اجتماعی)74

4-1. مقدمه75

4-2. اطاعت‌‌پذیری اجتماعی76

4-3. عدالت توزیعی79

4-3-1. اهمیت عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علیg79

4-3-2. عدالــت سیاسی، اجتماعی82

4-3-3. توزیع عادلانه امکانات84

4-3-4. عدالت در قضاوت85

4-3-5. رفع تبعیض در مدیریت جامعه88

4-3-6. پرهیز از لذت‌‌جویی در میان حاکمان92

4-3-7. پرهیز از ویژه خواری93

4-3-8. لزوم رأفت در تامین عدالت95

4-4. عدالت در تعامل شهروندان96

4-4-1. عدالت در رابطه همسر97

4-4-2. عدالت در رابطه با والدین100

4-4-3. عدالت در رابطه با فرزندان101

4-4-4. عدالت در رابطه با خویشان102

فصل پنجم104

(عدالت در ساحت طبیعت)104

5-1. مقدمه105

5-2. عدالت در مورد حیوانات106

5-3. عدالت در زمین، گیاهان و منابع طبیعی109

5-4. نسبت عدالت طبیعی با سایر قلمروها111

نتیجه و جمع‌‌بندی114

فهرســت منـابع؛117

کتاب‌ها117

 

 

مقدمه

بیان مساله

شاید به جرأت بتوان گفت رایج‌‌ترین مفهوم در حوزه‌‌ی دانش اخلاق، مفهوم "عدالت" است؛ مفهومی کلیدی که بر اساسِ آن، می‌‌توان نظام‌‌های اخلاقی را مورد مطالـعه و بررسی قرار داد. از فلسفه‌‌ی یونان باستان گرفته تا مکاتب دینی، معنوی و اخلاقی شرقی، همواره مساله عدالت مورد توجه بوده و در تبیین آن کوشش های فراوانی شده است.

آرزو، مآل و سرانجامی که نظام‌‌های اخلاقی با توصیفاتِ مختلف خود از آن، با تعبیر "سعادت" یاد می‌‌کنند، نیازمند کوشش و تلاش انسانی در کسب فضائل است و در این بین، از عدالت به عنوان شرط لازم برای رسیدن به سعادت یاد می‌‌شود. از اینجــا پیوندی میان "عدالت و سعادت" ایجاد می‌‌شود؛ که شناخت این مفهوم را برای اندیشمندان حوزه‌‌ی اخلاق دوچندان می‌‌کند. تا این مقام، مفهوم عدالت در عرض سایر مفاهیم اخلاقی چون: فضیلت، خیر، سعادت و .... قرار می‌‌گیرد؛ ولی هنگامی که در توصیف و بسط همین مفاهیم یادشده [مجدداً] از مفهوم عدالت نامبرده می‌‌شود؛ سبب تقدم و اولویت بازشناسی بیش از پیش آن، در حوزه‌‌ی فلسفه اخلاق می‌‌شود.

امروزه در مطالعات حوزه‌‌ی اخلاق، آثاری بر پایه‌‌ی مفهوم عدالت تولید می‌‌شود؛ که در آنها، سخن از ابعاد مختلف این مفهوم به میان می‌‌آید. مفهوم‌‌شناسی عدالت، راه نیل به عدالت، موانع رسیدن به عدالت، قلمروهای عدالت، آثار عدالت و تبیین ارتباط عدالت با دیگر مفاهیم اخلاقی، از جمله‌‌ی این ابعاد است.

اما در بین ابعاد مختلف عدالت، بازشناسی اندیشه‌‌ی متفکران پیرامون توصیف‌‌شان از قلمروهای عدالت و چگونگی برقراری ارتباط میان این قلمروها، حائز اهمیت است. مثلاً هنگامی که در نظام اخلاق افلاطونی سخن از عدالت به میان می‌‌آمد، وی می‌‌کوشید تا با به­کارگیری این مفهوم، از لزومِ نوعی هماهنگی و انسجام در میان ساحت‌‌های نفس انسانی یاد کند به عقیده او، اولاً ساحت‌‌های نفس مرتبط هستند؛ ثانیاً در یک نظام اخلاقی، علاوه بر آنکه هر ساحت نفس باید به نحو احسن و صحیح کار کند، به یک هماهنگی کلی و امری مافوق ساحت‌‌ها نیاز است که از آن به عدالت تعبیر می­کرد.

حال در بحث حاضر، می‌‌دانیم که وجود عدالت در ساحت‌‌های مختلف و قلمروهای مختلف امری مورد پسند است و نوعاً اندیشمندان و مردمان می‌‌کوشند تا این عدالت جزئی را در هر قلمرو بدست آورند. اما سؤال آنجاست که آیا در یک نظام اخلاقی که شامل قلمروهای گوناگون می‌‌شود، به یک هماهنگی و یک عدالت کلی هم نیاز داریم؟ و در صورتی که چنین نیازی حس ‌‌شود، ارتباط و نسبت میان این قلمروها چگونه است تا عدالت کلی [هماهنگی قابل قبول] میان آنها رقم بخورد؟

در مطالعه [هر چند اولیه] سخنان امام علیg، علاوه بر معرفی و توصیف قلمروهای عدالت، مساله ارتباط بین این قلمروها به چشم می‌‌خورد؛ از این‌‌رو به نظر می‌‌رسد انجام مطالعـات دقیق و پژوهــشی عمیق‌ در این باب، می‌‌تواند نحوه‌‌ی ارتباطِ آنها را از نگاه حضرت مشخص کند.

اظهارات فراوان، ماندگار و قابل توجه امیرالمؤمنینg از سویی و خلافت، امامت و ولایت حضرت از سوی دیگر، سبب می‌‌شود تا در شناخت مفهـوم عدالت به احادیث و روایات علوی توجه ویژه‌‌ای شود. دلیل چنین توجهی آن است که نگاه امیرالمؤمنینg می‌‌تواند به عنوان نظرگاه دینی و بیانگر نظام اخلاقی اسلام نیز تلقی گردد. از همین‌‌رو، بدست آوردن نظرگاه عدالت علوی به شکل توصیفی، مورد توجـه اندیشمندان است.

1. سؤالات و فرضیه

با در نظر داشتن بحثی که گذشت، می‌‌توان پرسش اصلی این تحقیق را اینچنین تقریر نمـود: قلمروهای عدالت چیست و توصیف هر کدام از آن ها از منظر امــام عـلیg چگونه است؟ برای پاسخ دادن به این پرسش اصلی پرسش‌‌های فرعی زیر تمـهید شده است:

• معنای عدالت از منظر امیرالمؤمنینg چیست؟
• مؤلفه‌‌ها و اصول عدل در قلمـروها و ساحت‌‌های مختلف زندگی بشری چیست؟

تحقیق حاضر از نوع اکتشافی است و بدنبال کشف مفهوم عدالت در اندیشه ی امام امیر مومنانg است.

 

2. مرور پیشینه

در اینجا لازم است هرچند مختصر و اجمالی به آثار و تالیفاتی که حول موضوع این پایان‌‌نامه تحقیق و آماده شده و در تدوین آن اثرگذار بوده است، اشاره گردد:

• اولین اثری که در این حوزه مورد مداقه و مطالعه جدی قرار گرفت کتاب"تراز حیات، ساختار شناسی عدالت در نهج البلاغه"اثر دکتر مصطفی دلشاد تهرانی است. این کتاب در چهار بخش: مفهوم شناسی، جایگاه‌‌ شناسی، ملازمه شناسی و وجوه شناسی به موضوع عدالت پرداخته است. در این اثر همان‌‌گونه که در مقدمه­ی آن نیز ذکر شده، به صورت مستقل به موانع و راهکارهای عـدالــت پرداخته نشده است؛ بلکه در میان مباحث دیگر و به صورت پراکنده، تنها به آن‌‌ها اشاره شده است. این اثر ضمن اینکه تبویب بسیار مناسبی در موضوع عدالت با ملاحظه­ی نهج البلاغه دارد، ولی نسبت به تحلیل و بررسی کامل مباحث، دغدغه‌‌ای نداشته و می‌‌توان گفت صرفاً به جانمایی و اشاره به موارد و موضوعات عدالت در نهج البلاغه پرداخته است. به عبارت دیگر، چنانکه از مطالب مقدمه کتاب برداشت می­شود، می‌‌توان گفت شیوه­ی ایشان در مطالعه­ی نهج البلاغه، روش موضوعی است.
• کتاب "درآمدی بر نظریه عدالت در اسلام"اثر عبدالله جعفری از دیگر آثار حاضر در این حوزه است. این اثر، نخست پایان‌‌نامه کارشــناسی‌‌ارشد نگارنده بوده است. سپس انتشارات جامعه‌‌المصطفی آن را با تصحیح و اضافات و نظارت حجت الاسلام خسروپناه به عنوان کتاب به چاپ رساند. این کتاب با موضوع عدالت و در شش فصل کلیات، مبانی، نظریه ها، معیار و اصول، راه‌های شناخت و ارتباط عدالت و شریعت تدوین شده است. این اثر بیشتر با رویکرد فلسفی- کلامی سعی بر اسـتخراج نظر اسلام در مورد عدالت دارد. همانگونه که بیان شد، در این کتاب عمدتا به نظرات و آراء فلاسفه و متکلمین پرداخته شده و اشاره­ی جدی به روایات و منابع نقلی و فقهی نگردیده است. همانطور که در مقدمه کتاب ذکر شده، بررسی‌‌های این پژوهش در سه حوزه­ی حقوق اساسی، قدرت و ثروت می­باشد.
• کتاب "عدالت اجتماعی در نهج البلاغه" (ابعاد سیاسی، اقتصادی و حقوقی) پژوهش علی اصغر احمدی، ناظر به عرصه عدالت اجتماعی به رشته تحریر درآمده است، این اثر در چهار فصل 1. عدالت اجتماعی زمینه ها، موانع و دست آوردها 2. بررسی بعد سیاسی عدالت اجتماعی 3. بررسی بعد اقتصادی عدالت اجتماعی 4. بررسی بعد حقوقی عدالت اجتماعی و یک خاتمه و نتیجه گیری نگاشته شده است. روشــن است که این اثر نیز حوزه‌‌های عدالت اجتماعی را محور تحقیق خود قرار داده و به ابعاد و مناسبات آن پرداخته است.
• اثر دیگری که در پژوهش پیرامون نهج البلاغه درخور مطالعه و تامل است، کتاب "عدالت و یاد خدا"(آشنایی با روحانیت امام علیg) اثر دکتر رضا شاه‌‌کاظمی[1] محقق پاکستانی الاصل و مالکی مذهب می­باشد. این کتاب در سه فصل (سه مقاله) ابعاد روحانی و عرفانی و نیز مفهوم عدالت را با محوریت خطبه اول نهج البلاغه و نامه امام علیg به مالـک اشتر، بررسی می­کند.
• "امام علیg صدای عدالت انسانی" اثر اندیشمند شهیر مسیحی جرج سجعان جرداق، یکی از معروفترین آثار راجع به شخصیت و اندیشه‌‌های امیر مؤمنانg است که با نگاهی کارکردی، اندیشه‌‌های ارزنده­ی آن حضرت را بررسی می­کند. این اثر ارزشــمند نیز همانند سایر تحقیقات انجام شده با موضوع عدالت، بیشتر ناظر به جنبه‌‌های نظام عدالت اجتماعی و مدیریت اجتماعی در سیره و زندگی امیرالمؤمنینg است.

از میان مقالات تالیف شده با محوریت عدالت از منظر امیر مؤمنانg نیز می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• اصطلاح شناسی عدالت و پیوند آن با مفاهیم همسو در آموزه‌‌های نهج البلاغه. سیدجواد احمدی
• عدالت اجتماعی از منظر نهج البلاغه. سیدجواد احمدی
• عدالت از دیدگاه امام علیg. جلال درخشه
• دیباچه ای بر فلسفه عدالت. حسین بشیریه
• عدالت در اندیشه سیاسی امام علیg. علی اکبر علیخانی
• امام علیg عدالت و خشونت. دکتر بهرام اخوان کاظمی
• امام علیg عدل و تعادل. محمد حکیمی
• امام علیg و ابعاد عدالت اجتماعی. سیدحمید مولانا
• چیستی و ماهیت عدالت اجتماعی از نگاه امیرالمونین علیg. حسن حاج حسینی
• بررسی مصادیق برجسته عدالت قضایی در سیره امام علیg. دکتر محمدصالح ولیدی
• مبانی منطقی طراحی سیستم خط مشی‌‌گذاری دولتی برای تحقق عدالت حق مدار بر (اساس نهج البلاغه). دکتر علی اصغر پور عزت

در مجموعه کتب و مقالاتی که ذکر آن ها گذشت، خلاء دو فقدان اساسی به چشم می خورد: نخست آن که در فعالیت های علمی پیرامون کلیت نظریه عدالت از منظر امام علیg ابعاد و حوزه های مختلف عدالت تقسیم و تبیین نشده است و دوم آن که به بعضی ساحت های عدالت نظیر عدالت الهی یا عدالت نفس کمتر پرداخته شده است ضمن آن که نمی توان نسبت و رابطه­ی بین ساحت های مذکور را در آثار پیشینی مشاهده نمود.

 

 

روش تحقیق

روش تحقیق حاضر اکتشافی - هرمنوتیکی و بر پایه مراجعه به متون اصلی و دست اول است که به گزارش فرمایشات حضرت امیر مومنان علیg پرداخته اند. اهم این منابع از نهج البلاغه و غررالحکم بوده که مختص گفته ها و نوشته های حضرتg است. در مرحله بعدی مستدرکات نهج البلاغه و دیگر منابع روایی مانند کافی (که به شکل پراکنده اندیشه های حضرت را نقل می کنند) مد نظر قرار گرفته است.

با توجه به عربی بودن احادیث، در ابتدا کلیدواژه های مرتبط با بحث استخراج شده و سپس به توصیف ساحات عدالت از منظر حضرت پرداخته­ایم و همچنین از آثار (کتب و مقالات) محققینی که در موضوع عدالت پژوهش کرده اند بهره گیری شده است.

 

 

فصل اول

(کلیات و مفاهیم)

 

 

 

1-1. مقدمه

پیش از بررسی قلمروهای عدالت، و برای بدست آوردن ابعاد معنایی و مفهومی عدالت، این واژه را در کنار دیگر واژه‌‌های هم‌‌سو و ناهم­سوی آن از نظر اهل لغت مورد بررسی قرار می‌‌دهیم، تا تصویر نسبتاً روشنی از آن به دست آید. در نهایت، معنای اصطلاحی عدالت را از نگاه اندیشمندان مورد بازبینی قرار داده تا از مقایسه­ی آن­اها، رابطه‌‌ی آراء یادشده با دیدگاه امیرالمؤمنینg و میراث روایی امامیه، درباره‌‌ی مفهوم "عدالت" به دست آید.

 

1-2. معنای عدالت

عدالت در لغت از ماده‌‌ی "عدل" مشتق شده است. "عدل" مصدر ثلاثی مجرد است و اهل لغت درباره‌‌ی معنای آن اظهارات مختلفی داشته‌‌اند.

فیومی در مصباح المنیر "عدل" را به میانه روی در امور و مفهوم مخالف "جـــور" معنا کرده است. از نظر او، عِدل (به کسر عین) هر چیز، هم جنس یا هم مقدار آن چیز است. تعادل به معنای تساوی است و به نوعی از تقسیم که بر اساس ارزش شیء صورت می‌گیرد و نه مقدار آن، "قسمه التعدیل" گفته می‌شود. بنابراین چه بسا در "قسمه التعدیل" بخش کوچکتر به لحاظ ارزش و قیمت، معادل قسمت بزرگتر باشد.^[2]در کلام لغویِ بزرگ، فیومی، چند نکته وجود دارد:

الف) تفسیر عدل به قصد و میانه روی در امور؛

ب)‌ مخالفت عدل با جور؛

ج) اینکه تعادل به معنای تساوی است.

ابن فارس در معجم مقاییس اللغه^[3]که به هدف بررسی روح معانی و اصول آن‌‌ها در کاربردهای مختلف نگاشته شده، در ماده عدل چنین می‌نویسد:

عدل دو ریشه متضاد دارد که یکی دلالت بر استواء و دیگری دلالت بر کجی دارد. مثال معنای اول عدل از مردم است که به کسی گفته می‌شود که راه و روش درست و مورد رضایتی دارد. از همین باب است واژه "عدلان" که به دو ظرفی که برای حمل بار بر دو طرف چهارپایان می‌‌گذارند، اطلاق می‌شود؛ زیرا که با یکدیگر مساوی هستند. همچنین "عدیل" نیز از همین باب است؛ که به فردی که در محمل در کنار فرد دیگری قرار می‌گیرد گفته شده است. در ادامه می‌‌افزاید: عدل نقیض جور است و شتران معتدل به شترانی گفته می‌شود که اعضای آن‌‌ها هماهنگ و نیکو منظر باشد. تا اینجا کلام ابن‌‌فارس در تفسیر "عدل" شامل مطالب و نکات زیر است:

الف)‌ عدل به معنای استواء و راستی و ضد کجی است؛

ب) راه و روش پسندیده و درست و مرضی، موجب اطلاق عدل بر فرد می‌شود؛

ج) هماهنگی از جمله معانی مورد نظر در برخی کاربردهای عدل است.

از نکته دوم و سوم فهمیده می‌‌شود که از دیدگاه ابن‌‌فارس، استواء و مساوی بودن به تنهایی معنای کامل عدل نیست؛ بلکه نیکویی و پسندیده بودن روش و نیز هماهنگی اعضای یک کل در نسبت با یکدیگر (مثل زیبایی شتر که در واقع از نسبت هماهنگ اعضا حاصل می‌شود)، عدالت را رقم می‌زند. ابن‌‌فارس در پایان بحث از ماده عدل، در جایی که "عدل" به معنای "انعدل" به کار رفته است، معنای کجی یا اعوجاج را نیز به اختصار ذکر می‌‌کند.

 

ترجمه مهدی شفیعیان، (تهران: دانشگاه امام صادقg، 1388).

 

[2] المصباح المنیر، ماده "عدل".

[3] معجم مقاییس اللغه، ماده "عدل".

دریافت فایل

---

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید