سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن
مقدّمه
اصل احتیاط به
عنوان یکی از اصول بسیار گسترده در فقه و اصول مذاهب به خصوص مذهب امامیه
می‌باشد و اهمیّت آن تا حدّی است که بسیاری از احکام فقهی ما براساس این
قاعده تبیین وتفسیر شده به طوری که اخباریون که فرقه‌ای از امامیه در طول
تاریخ شمرده می‌شوند آن را به عنوان مهمترین اصل فقهی خود قلمداد کرده‌اند
بنابر این بررسی سیر تحوّل احتیاط جایگاه مهمی در فقه و اصول خواهد داشت؛
لکن اهل سنت به اندازه امامیه به این اصل نپرداخته‌اند.
آن چه مشهود
است؛ در این موضوع تحقیقات گسترده‌ای انجام گرفته است اما اکثریت این
تحقیقات به بررسی فنی و استدلالی و فروع قاعده احتیاط به صورت عربی، آن هم
در امامیه پرداخته‌اند؛ اهمیت این تحقیق در بررسی سیر تحوّل این قاعده و
نحوه‌ی شکل‌گیری آن، به صورت مقارنه‌ای و فارسی می‌باشد.
از آن جا که
این تحقیق از نوع بنیادی و با هدف دانش افزایی است در یک حوزه‌ی معرفتی خاص
صورت می‌گیرد که می‌تواند بستر پژوهش‌های کاربردی واقع شود؛ بنابر این
دستاورد این پژوهش علاوه بر استفاده در مجامع علمی و دانشگاهی و حوزوی
می‌تواند به عنوان منبعی برای تحقیقات نظری و تئوری در سازمان‌ها و
ارگان‌های قضایی قرار گیرد، و نهاد‌های وابسته به عنوان منبعی کارآمد در
فقه و به تبع آن در حقوق مورد استفاده قرار دهند.
طرح تحقیق
اصل
«احتیاط» که از آن به اصل «اشتغال» هم تعبیر می‌کنند یکی از اصول پرثمر
عملیه در فقه اسلامی به طور عام و به ویژه فقه شیعه است. بر همین اساس است
که در طول تاریخ فقهای شیعه و تا حدودی هم فقهای اهل سنت به آن
پرداخته‌اند.
البته سیر تحوّل این اصل در طول تاریخ بسته به نگاه‌ها و
دیدگاههای فقهای اسلام در این باره است و مراد از سیر تحوّل بعد مغایر و
مصداقی اصل است که در ضمن بررسی دیدگاههای فقها مذاهب در سیر تاریخ روشن
می‌شود، بنابراین تفاوت دیدگاه‌ها در آثار فقها این سیر تحوّل را می‌سازد.
بنای این رساله بر این است که ضمن تبیین اصل احتیاط و اشتغال، سیر تحوّل،
ثمره این اصل، دیدگاههای فقهای اسلام، اعم از شیعه و سنی، بررسی و در
نهایت تبیین می‌شود.
سؤال اصلی و سؤال‌های فرعی تحقیق
سئوال اصلی:
سیر تحوّل اصل احتیاط در میان فقهای مذاهب اسلامی تبیین آن چگونه است؟
سئوال‌های فرعی:
سیر تحوّل اصل احتیاط در دوره تشریع چگونه است؟
سیر تحوّل اصل احتیاط در دوره اهل بیت و صحابه چگونه است؟
سیر تحوّل این اصل در میان فقهای شیعه چگونه است؟
سیر تحوّل و تبیین آن در میان امامان اهل سنت چگونه است؟
فرضیه اصلی
اصل
احتیاط از صدر اسلام : دوران تشریع ، عصر صحابه و اهل‌بیت (علیهم السلام)
وجود داشته است همچنین این اصل بین فقهای شیعه از عصر غیبت تا کنون مورد
توجه بوده و به عنوان یک اصل مرجع مورد استفاده فقها قرار گرفته است. این
اصل در میان اهل سنت هم از زمان پیدایش مذاهب فقهی مورد توجه بوده است و در
احکام فقهی خویش به آن پرداخته‌اند. البتّه توجه به آن در زمان های مختلف
فرق داشته است.
پیشینه تحقیق
اصول احتیاط به طور عام در کتاب‌های اصولی شیعه و برخی از آثار فقه اهل سنت مورد بحث قرار گرفته است.
اگرچه در مورد قاعده احتیاط تحقیقات گسترده‌ای انجام گرفته است ولی نگارنده به دلایل زیر این موضوع را انتخاب کرده است.
اکثر
تحقیقاتی که در مورد قاعده احتیاط انجام گرفته به بررسی فنی و استدلالی و
فروع قاعده احتیاط پرداخته است مانند کفایة الاصول فرائد الاصول نائینی
و... و لکن به سیر تحوّل این قاعده و نحوه شکل‌گیری آن پرداخته نشده است.
اکثر کتبی که به این موضوع پرداخته شده عربی است بنابراین لازم است تحقیقی به زبان فارسی در این مورد نگاشته شود.
اکثر
کتبی که در مورد این موضوع نوشته شده است، اصل احتیاط را در ضمن فقه و
اصول امامیه بررسی کرده است لکن اشاره‌ای به سیر تحوّل قاعده احتیاط در
سایر مذاهب دیگر نکرده است.
در این مورد پایان‌نامه‌ای که به صورت مستقل و جدای از مباحث اصولی دیگر به اصل احتیاط بپردازد، وجود ندارد.
اهداف تحقیق
هدف نزدیک: دستیابی علمی به چیستی اصل احتیاط، نحوه استفاده و سیر تحوّل آن نزد فقهای مذاهب.
هدف دور: بیان محدوده استفاده از اصل احتیاط در فقه
اهمّیت تحقیق
اهمیت
آن تا حدی است که بسیاری از احکام فقهی که نص خاصی ندارد و یا مجمل است،
بر اساس احتیاط تبیین شده است و محدوده استفاده آن بسیار گسترش یافته تا
آنجا که اخباریون، که فرقه‌ای شیعه در تاریخ شمرده می‌شوند، این اصل را مهم
ترین اصل فقهی خود قلمداد کرده‌اند و در میان مذاهب دیگر هم این اصل اهمیت
زیادی دارد هر چند به اندازه امامیه به این اصل اهتمام ندارند. بنابراین
بررسی سیر تحوّل احتیاط و بررسی برخی موارد فقهی آن جایگاه مهمی در فقه و
اصول خواهد داشت.
فایده تحقیق
از آنجا که این
تحقیق به سیر تحوّل اصل احتیاط می‌پردازد می‌تواند در بررسی تاریخی «قاعده
اصالة الاحتیاط» که یکی از قواعد اصولی میان مذاهب مختلف است مورد استفاده
قرار گیرد و از طرفی این قاعده به دلیل گسترش استفاده‌اش در فقه، به طور
مستقیم در زندگی روزمره مکلَّفین از قبیل بیع، عبادات و حجاب و ... بسیار
تأثیر گذاشته و در جامعه مورد استفاده زیادی قرار گیرد بنابراین بررسی این
قاعده و تبیین سیر تحوّل آن به طور مستقیم می‌تواند در زندگی فردی و
اجتماعی مکلَّفین مؤثر واقع شود. بنابراین احتیاط راهگشای مقلّد و مجتهد
است البته در مورادی که احتیاط ممکن باشد.
نوع ، روش و روش گردآوری داده و ابزارهای تحقیق
نوع تحقیق بنیادی است و با هدف دانش افزایی در یک حوزه معرفتی خاص صورت می‌گیرد و می‌تواند بستر پژوهش‌های کاربردی واقع شود.
گفتار اول: مفهوم شناسی
فصل اول:کلیات
مقدّمه. 2
طرح تحقیق.. 2
سئوال اصلی:3
سئوال‌های فرعی:3
فرضیه اصلی.. 3
پیشینه تحقیق.. 3
اهداف تحقیق.. 4
اهمّیت تحقیق.. 4
فایده تحقیق.. 4
نوع ، روش و روش گردآوری داده و ابزارهای تحقیق.. 5
گفتار اول: مفهوم شناسی.. 5
اصل.. 5
مکلَّف و تکلیف... 6
احتیاط در لغت و اصطلاح.. 6
احتیاط در فقه و اُصول. 6
سیر تحوّل و اصول عملیّه. 7
گفتار دوم: واضع علم اصول و اصل احتیاط.. 8
جایگاه اصل احتیاط.. 11
حجیّت انواع احتیاط.. 14
دیدگاه اخباریان و اصولیان در اصل احتیاط.. 16
1) نظریه اخباریان. 16
2) نظریه اصولیان. 16
شرایط احتیاط.. 17
1) مشهور اصولیان. 18
2) دیدگاه آخوند خراسانی.. 18
ملاک بازشناسی احتیاط مطلوب از نامطلوب.. 19
عوامل گسترش احتیاطهای ناروا21
1) دریافت نادرست از آموزه‌های دین.. 21
2) استصلاح و احتیاط.. 23
3) وسواس علمی.. 25
4) بی‌توجّهی به مقاصد و روح شریعت.. 26
فصل دوم: اصل احتیاط در دوره تشریع (زمان حضرت رسول اکرم)
دلایل سهولت شریعت.. 27
گفتار اوّل: اصل احتیاط در قرآن. 30
زمینه‌هاى احتیاط.. 30
اُمور حقوقى.. 31
اخبار و گزارش‌ها32
روابط اجتماعی.. 34
دوراندیشی قرآن. 37
قاعده دفع ضرر احتمالی.. 38
احتیاط به معنای خاص... 39
الف) آیات نهی از سخن بدون علم.39
ب) اشارات آیات به تقوا و حقّ تقوا45
ج) آیات منع هلاکت نفس خویش... 48
د) آیات و رویارویی با شبهه. 49
گفتار دوّم: اصل احتیاط در سنّت نبوی.. 50
اصل اوّل عصمت.. 50
اصل دوّم. 51
اصل سوّم. 52
اصل چهارم. 53
اصل پنجم. 53
اصل ششم. 54
فصل سوم: اصل احتیاط در عصر صحابه و اهل بیت
گفتار اوّل: اصل احتیاط و صحابه. 57
گفتار دوّم: اصل احتیاط و اهل بیت.. 62
الف ) روایاتی که نهی از سخن بدون علم می کند. 62
ب) روایات دوری از شبهات.. 63
ج) روایات ترغیب و دعوت به احتیاط.. 66
صفات زاهد. 66
سفارش به احتیاط در حقوق.. 69
شکار دسته جمعى، سفره همگانى.. 69
خریدو فروش... 71
احتیاط در امر دین.. 72
فصل چهارم: اصل احتیاط نزد فقهای شیعه و اهل سنت
گفتار اوّل: بررسی اصل احتیاط از عصرغیبت کبری تا عصر علامه حلّی.. 75
گفتار دوّم: بررسی اصل احتیاط از عصر علامه حلّی تا آخوند خراسانی.. 78
گفتار سوّم: بررسی اصل احتیاط نزد اخباریان. 86
گفتار چهارم: سیر تحوّل اصل احتیاط نزد فقهاء اهل سنّت.. 90
مذهب حنفی.. 90
مذهب مالکی.. 95
مذهب حنبلی.. 96
مذهب شافعی.. 99
فصل پنجم: بررسی احتیاط های موجود در فقه
توجیه احتیاطهای ناپسند. 110
درنگی در شرایط احتیاط.. 118
اقسام شرایط احتیاط.. 119
بازتاب شرایط مختلف در نوع استنباط.. 121
اجتهاد نارسا، احتیاط ناروا123
حقیقت اجتهاد. 124
نتیجه گیری.. 126
پی نوشت‌ها127
کتابنامه. 132
