تجربه دینی شناختاری در قرآن

تجربه دینی شناختاری در قرآن

طرح مسأله:

پس از پایان یافتن قرون وسطی و آغاز دوره­ی روشنگری نقدهای جدی توسط اندیشمندان غرب نسبت به رابطه­ی عقل و دین صورت گرفت، به گونه­ای که برخی وجود هرگونه رابطه­ای را انکار نمودند، و معتقد شدند که معارف دینی قابل توجیه عقلانی نیست. زیرا حجیت عقل که پیش از آن به صورت نادرستی موردتأیید قرار گرفته بود، زیر سؤال رفت، و دیدگاه­های جدیدی پیرامون ماهیت و محدوده­ی عقل مطرح گردید. این تغییرات بیشتر تحت جریان رمانتیسم که به عنوان نقدی بر عقل‌گرایی افراطی به وجود آمده بود صورت گرفت. از سوی دیگر تجربه­گرایی هر چه بیشتر قدرت می‌گرفت و وجود نوعی اعتقادات براساس تجربه احساس نیاز می­شد. بنابراین دانشمندان به دنبال این پرسش به دنبال راه کارهای مناسب دیگری می­گشتند. برای مثال یکی از راه کارها راه کار (کی یر که گور)[1] بود که بیان می­کرد، که هیچ توجیه عقلانی معتبری برای اثبات باورهای دینی وجود ندارد. زیرا اصولا ایمان امری برهان ناپذیر است. به نظر او ایمانی که محصول برهان باشد ایمان نیست، بلکه خود برهان است. در حالی که ایمان نوعی اعتماد به امر ناپیدا و نامعقول است. ایمان نوعی احساس خود رهایی و حرکت به سوی امور غیر معقول است. در حقیقت ایمان یک انتخاب بدون جهت و بدون دلیل است که امکان برد و باخت در آن است.[2] ولی در صورت پیروزی جوایز بیشماری درانتظار انسان است.

اما راه کار معتقدان به تجربه­ی دینی خصوصا شلایرماخر چیز دیگری بود. شلایرماخر[3] می­پذیرفت که ایمان و دین امری غیرمعقول است اما در عوض هسته­ی دین نوعی تجربه است که امری غیر شناختی است. هسته­ی مرکزی همه­ی ادیان تجربه دینی است و تجربه­ی دینی نوعی احساس و عاطفه است که صاحب تجربه در مسیر تجربه امر متعالی کسب می­نماید.[4]

همین مطلب از گذشته­های دور در میان متفکران اسلامی هم وجود داشت. این سؤال همیشه مطرح بوده است که آیا دین دارای هسته و مرکز است؟ و اگر هست این مرکز چیست؟ آیا معارف دینی قابل تبیین عقلانی هستند یا خیر؟ و آیا درک خداوند همراه نوعی شناخت و ادراک هست یا خیر؟ اصولا نسبت انسان با عالم قدس و عالم غیب چگونه است؟ آیا انسان توانایی ارتباط با عوالم دیگر را دارد یاخیر. اگر دارد چه روشی وجود دارد، و آیا همه کس به هر شیوه­ای چنین توانایی را دارند یا اینکه شرایط خاصی برای چنین امر مهمی وجود دارد؟ دانشمندان مسلمان برای کشف این حقیقت تلاش­های بسیاری نموده­اند و در این باره کتابهای مختلفی نوشته­اند. اما این نوشته­ها به صورت متمرکز و آنهم به صورت بحث منسجم با روش شناسی جدید نبوده است.

همه­ی دانشمندان و علمای اسلامی اعتراف دارند که قرآن کامل­ترین، جامع­ترین، سودمندترین کتاب در میان بشر و همچنین مرجع نهایی در فهم و داوری مسائل دینی است. لذا باید مهمترین نیازهای بشر را جوابگو باشد. ولیکن تلاش­ها برای دست­یابی به موضع قرآن در این موضوع کافی نبوده است. در تمام جستجوهای انجام شده از کتب ومقالات معتبر، تحقیقی جامع با محوریت قرآن در این موضوع نیافتیم. نوشته­های پراکنده و بعضا غیر منطبق با اصول اسلامی، قرآنی، ما را بر آن می­دارد که نوشته­ای نسبتاً جامع در این باره تهیه نمائیم تا دیدگاه‌های مختلف علمای مسلمان در علوم و کتابهای مختلف، حول محور قرآن جمع­آوری شود و مورد نقد وکنکاش قرار گیرد.

خصوصا لازم است که این تلاش­ها با روش و متد جدید و با نگاهی به علم جدید و کلام جدید در حوزه­ی غرب صورت بگیرد تا نقصان­های احتمالی برطرف گردد.

باید دید که آیا می­شود که تجربه دینی را به عنوان شاهدی برای مدعیات دینی پذیرفت، یا اینکه آنرا بیشتر یک امر شخصی وغیر مستدل بدانیم و همچنین باید دید که آیا می­توان تجربه­ی دینی را به عنوان بدیلی مناسب برای استدلال­های عقلی پیرامون دین دانست یا اینکه حجیت آنرا باید خیلی محدود دید.

چنین امری با استفاده از فلسفه، کلام قدیم، کلام جدید، فلسفه دین، فلسفه غرب، تفسیر، عرفان و سایر علوم و معارف مرتبط بدست می­آید. در حقیقت در یک فرآیند تطبیقی باید تمام علوم مرتبط را به کار گرفت و همه را حول محور قرآن قرار داد تا بتوانیم نتیجه­ی مطلوب را بدست آوردیم.

جایگاه این مبحث:

این موضوع از جهات مختلفی قابل بررسی است که با یکدیگر شباهت­ها و تفاوت­هایی دارند. یکی از آن جهات، جهت تفسیری این مسأله است. زیرا این موضوع براساس قرآن قابل تبیین و نقد و بررسی است قرآن کریم نسبت به این موضوع مهم بی­تفاوت نبوده است. جهت دوم مسأله بحث کلامی آن است. علم کلام جدید و قدیم و همچنین فلسفه­ی دین به روشنی به این مسأله پرداخته­اند و آنرا مورد بررسی قرار داده­اند، به گونه­ای که در بسیاری از مباحث نقش کلیدی را ایفاء می­کند. جهت سوم مسأله وجهه­ی فلسفی مسأله است. این مسأله براساس فلسفه­های مختلف خصوصا فلسفه­ی صدرایی قابل بررسی است. فلسفه­ی صدرا به این بحث اهمیت ویژه­ای داده است و در کتب مختلف به این مسأله پرداخته است. از آنجا که روش صدرا جمع بین قرآن و برهان و عرفان است، این موضوع باعث رشد و شکوفایی این مسأله گردیده و بسیاری از شبهات ومعضلات مختلف توسط صدرا برطرف شده است. ملاصدرا هدف فلسفه را شناخت خدا و تشبه به او قرار داده است و لذا شناخت خدا که ارتباط مستقیمی با مبحث ما دارد کاملا با فلسفه هم جوشی دارد. جهت چهارم این بحث در معارف قرآن است. معارف قرآن به سلسله مباحث و موضوعات و علوم داخل قرآن اطلاق می­شود. یکی از این معارف، مسأله­ تجربه­ی دینی است.

اهداف تحقیق:

درهر مبحث علمی شناخت اهداف آن مبحث بسیار مهم است. و اهداف هر بحثی بسته به نقش آن بحث و تأثیرگذاری آن در مباحث دیگر و مسائل روز، مشخص می­شود. شناخت تحولات جدید در حوزه­ی تجربه­ی دینی بر ما روشن می­سازد که این موضوع چه اهدافی را دنبال می­کند. این بحث در گذشته دارای ارزش چندانی نبود وکسی به اهمیت آن پی نبرده بود. اما با ورود علوم جدید ومسائل جدید به داخل کشور، این بحث آهسته آهسته اهمیت خود را نشان داد، به گونه­ای که در دوره­ای از زمان به محوری­ترین مباحث کلامی تفسیری تبدیل شد. براساس همین بحث­ها و مقالات و کتابهای مختلفی در کشور ما مطرح شد که هریک به نوبه­ی خود دارای ارزش ویژه­ای است.

بحث تجربه دینی کلیدی­ترین مباحث الهیاتی را هدف قرار داده است و آنها را مورد بررسی قرار می‌دهد و در صورت کم توجهی به این مسائل، اساس الهیات را متزلزل می­سازد. و لذا هدف این تحقیق بررسی جنبه­های مختلف بحث تجربه­ی دینی، خصوصا جنبه­ی ادراکی و شناختی آن است. تجربه­ی دینی در درون خود مسائل بسیار زیادی را دارا می­باشد که توجه به هرکدام از آنها درخور اهمیت است. یکی از مباحث مطرح شده در تجربه دینی گوهر دین است. تجربه دینی به این پرسش پاسخ می­دهد که اساس و محور هر دینی چیست؟ آیا دین دارای هسته­ای است و اگر دین به این شکل ترسیم شود، محور دین چیست؟ برخی بر این عقیده­اند که محور دین امری معنوی است و ما می­توانیم با استدلال و تفکر به این محور دست یابیم.

برخی هم بر این عقیده­اند که محور دین امری معقول نیست، بلکه امری احساسی است و با استدلال عقلی نمی­توانیم به مرکز دین برسیم. در مکاتب فکری و فلسفی درباره­ی محور دین اظهار نظرهای مختلفی شده است و هرکس به اندازه­ی توان خود به این پرسش پاسخ داده است. تجربه­ی دینی محور دین را از جنس امور معنوی می­داند. گوهر دین نزد این تفکر همان تجربه دینی است. اما ماهیت وچگونگی این تجربه اختلاف برانگیز بوده است و نحله­های مختلفی درباره­ی محور این تجربه به وجود آمده است. شلایرماخر تجربه دینی را امری احساسی و غیر ادراکی می­دانست،[5] اما عده­ای هم از ادراکی بودن این تجربه سخن گفته­اند. دسترسی به پاسخ این مسأله خصوصا از زبان قرآن نیازمند غور در قرآن و تفاسیر و روایات است. بنابراین درک درست از تجربه دینی می­تواند در نوع تفکر ما و جهان­بینی ما نقش اساسی ایفا کند.

نکته­ی مهم دیگری که در بحث تجربه دینی به آن پاسخ داده می­شود این است که آیا بر فرض وجود چنین تجارب و مکاشفات و مشاهداتی، آیا ارزش معرفت شناختی این باورها تا چه حد است؟ آیا چنین مشاهداتی ما را در راه رسیدن به باور صادق موجه همراهی می­کند یا نه؟ و آیا این امور می‌تواند اعتقادات ما را توجیه کند یا اینکه صرفا به اندازه­ی تاییدی برای باورهای ما به شمار می­رود. اگر ارزش معرفت شناسی این تجارب اثبات شود نقش خود را در نظام اعتقادی ما به خوبی نشان خواهد داد. و ما به صورت موجهی می­توانیم در نظام باورهای خود از این امور استفاده نمائیم.

به علاوه کنکاش در این تجارب به ما می­فهماند که شروط، اسباب، و موانع یک تجربه­ی موفق چه چیزهایی هستند. آیا رسیدن به چنین تجربه­ای با چه خطرات و موانعی مواجه است و آیا همگان می‌توانند به چنین تجاربی دست پیدا کنند یا خیر. اگر این راه اختصاصی نیست، شرایط رسیدن به این هدف چگونه­ است؟ از آنجا که بسیاری از مباحث فلسفی، کلامی، تفسیری، عرفانی مبتنی بر این بحث است و در کشور ما هم این مسأله مناقشه برانگیز بوده است، لذا به نظر می­رسد که تلاش هر چه بیشتر ما در این راه، کمک شایانی به سایر مباحث از این دست می­نماید.

قرآن کریم به عنوان متن اصلی اسلامی و محور تمامی علوم اسلامی توجه خاص به این گونه تجارب و دریافتهای قدسی نشان داده است. تلاش ما در این پایان‌نامه نشان دادن میزان اهتمام قرآن به این بحث و بررسی موارد ذکر شده در کلام الهی و پی بردن به نگرش قرآن درباره­ی حجیت این تجارب می­باشد.

دلائل انتخاب موضوع:

نگارنده­ی این پایان‌نامه بعد از مشورتهای بسیاری با اساتید محترم این موضوع را انتخاب نمود. زیرا این موضوع دارای ویژگیهای مثبت زیادی است که در اینجا به برخی از آن موارد اشاره می­کنیم:

1- به روز بودن موضوع. این موضوع از موضوعهای جدید است که در دوران اخیر درجامعه­ی ما مطرح و به ارزش آن پی برده شده است. بررسی این موضوع در جوامع دانشگاهی و حوزوی مؤید این مدعاست لذا برای روشن شدن این موضوع کتابهای بسیاری نوشته شده است که هر کدام در حد توان خود به گوشه­ای از زوایای این موضوع اشاره نموده است. لذا بر خود لازم دیدیم که ما هم یک زاویه­ی کوچک این موضوع که بسیار با اهمیت است مورد بررسی قرار دهیم.

2- حساسیت موضع­گیری در تبیین آن و تأثیر فراوان این موضع­گیری در ابعاد مختلف الهیات و فلسفه دین. از آنجا که این موضوع از موضوعات کلیدی و مطرح در جامعه می­باشد، نوع نگرش ما به این موضوع و تعیین جهت­گیری ما در سراسر نظام عقیدتی ما تأثیر گذار است، و لذا تصمیم گیری در این زمینه می­تواند ابعاد مختلف معارف، از جمله فلسفه، کلام، تفسیر را تحت تأثیر مستقیم خود قرار دهد.

3- ضرورت طرح مباحثی این چنین کلیدی و اصلی از منظر قرآن کریم. قرآن به عنوان معجزه­ی جاوید پیامبر اسلام به بررسی مهمترین نیازهای بشر پرداخته است. یکی از مهمترین مسائل مطرح که به عقیده­ی برخی هسته و گوهر هر دینی است بحث تجربه­ی دینی است و لذا قرآن باید که در این باره هم اظهار نظر نموده باشد. بررسی موضوعاتی از این قبیل و جستجوی آنها از منظر قرآن امری لازم و اساسی است.

4- ضرورت نگرش به قرآن به عنوان منبع جاری ادراک و تبیین مفاهیم اندیشه دینی: همانطور که برای همگان روشن است، قرآن صرفا کتابی تاریخی و قدیمی نیست بلکه منبع و سرچشمه بسیاری ازعلوم معارف است و می­تواند بسیاری از مشکلات روز مره­ی ما را پاسخگو باشد. مسائل مربوط به ادراک و مفاهیم دینی از جمله مواردی است که در قرآن باید مورد جتسجو قرار گیرند.

5- علاقه­ی شخصی به این بحث: پیشینه­ی فلسفی، قرآنی اینجانب مرا ترغیب می­نمود که در مباحثی تطبیقی در این زمینه قلم بزنم. زیرا معتقدم که علوم همپایه می­توانند کاستی­های یکدیگر را جبران کنند. مباحث مربوط به کلام جدید، خصوصا تجربه دینی از جمله مسائل مورد علاقه­ی اینجانب است و لذا قصد دارم در راه تعالی تفکر دینی گام کوچکی بردارم.

روش تحقیق:

تحلیلی، کتابخانه­ای است. یعنی تحلیل این موضع براساس منابع اسلامی به خصوص تفاسیر قرآن و سایر منابع خواهد بود.

نقد ادبیات موضوع:

در حوزه­ی اسلامی در این باره کتابهای مختلفی نوشته شده است که در نوع نگرش بسیار متفاوت­اند. یکی از این کتابها مربوط به عبدالکریم سروش به نام بسط تجربة نبوی است. نویسنده­ی این کتاب از کسانی است که به بسط بحث تجربه­ی دینی در ایران کمک زیادی کرده است، اما نگرش او با نگرش سنتی اسلامی دارای تفاوت­های جدی است. وی در این کتاب تجربه دینی را اصلی‌ترین شاخص نبوت می‌شمارد. وی تجارب دینی پیامبر را دارای سیر تکاملی می‌داند و لذا پیامبر به گفتة او هر روز پیامبرتر می شد.[6] یکی از عوامل رشد تجارب پیامبر عوامل بیرونی مانند سؤال‌ها و درخواست‌های مردم بود. دین امری بشری با روحی قدسی است.[7] معنای قرآن از سوی خدا و الفاظ آن مخلوق پیامبر است امّا این از حیث شناختی معرفتی قرآن چیزی کم نمی‌کند.

انسانهای دیگر نیز می‌توانند در معنای حقیقی کلمه با پیامبر در این تجربه همراه شوند.[8]

او در کتاب خود بیان می­دارد که وحی نوعی تجربه دینی است و تجربه دینی امری بشری است و امر بشری قابل تکامل و تحول است و پیامبر کاملترین ونهایی­ترین تجربه دینی را ندارد و امکان تحول تجربه‌ی او وجود دارد. البته به نظر نویسنده پایان‌نامه این گفتارها دارای مقدماتی غیر متقن و ادله­ی قابل مناقشه است و نمی­توان از این مقدمات به چنین نتیجه­ای رسید. اما از آنجا که پایان‌نامه ما دارای موضوعی متفاوت با این کتابهاست بررسی این نظریات را به موضع مناسب آن ارجاع می­دهیم.

ایشان در این باره کتابها و مقالات دیگری هم مکتوب نموده­اند. کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت و مقاله «زنبور یا طوطی» از مشهورترین آثار اوست.

کتاب تجربة دینی و مکاشفة عرفانی نوشتة محمد تقی فعالی نیز در همین زمینه است. ایشان پس از مطرح کردن مباحث مقدماتی در این خصوص به بررسی تجربه دینی می‌پردازد. وی تجربه دینی را امری شناختی می‌داند. امّا در میزان معرفت بخشی آن، دو کلام مختلف دارد. وی به بررسی آراء مختلف در این زمینه از جمله ویلیام جیمز و آلستون پرداخته و انواع تجربه دینی را بیان می‌کند. کتاب وی با وجود مطرح کردن مباحث گوناگون دارای مسیر منطقی مناسبی نمی‌باشد.

 

[1]- Kierkegaard وی متکلم مشهور دانمارکی است که تأثیر بسزایی در علم کلام جدید گذاشته است. (1855-1813).

[2]- کاپلستون فردریک، تاریخ فلسفه، ج7، ص334، انتشارات سروش 1387.

پترسون مایکل، و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، ناشر طرح نو 1379، ص79.

[3]- schleiermacher.

[4]- کاپلستون فردریک ، پیشین، ج7، ص157.

[5]- پترسون مایکل و دیگران، پیشین، ص42.

[6] - سروش، عبدالکریم ، بسط تجربة نبوی نشر مؤسسه فرهنگی صراط، 1378، ص15.

[7]- همان، ص19.

[8] - همان، ص27.

مقدمه............................................................................................................... 1

فصل اول: کلیات ................................................................................................... 14

فصل دوم: چیستی تجربه دینی.................................................................................. 42

دیدگاه متفکران غربی..................................................................................... 43

دیدگاه عرفای اسلامی..................................................................................... 52

دیدگاه فلاسفه اسلامی.................................................................................... 88

فصل سوم: تجربه دینی در قرآن............................................................................... 105

علل ذکر تجارب دینی در قرآن........................................................................ 106

بررسی آیات مربوط به نظریه احساسی.............................................................. 139

بررسی آیات مربوط به نظریه تفسیری................................................................ 142

بررسی آیات مربوط به نظر شناختی ................................................................. 145

اقسام صاحبان تجربه دینی................................................................................ 175

فصل چهارم: جمع بندی و نتیجه گیری ..................................................................... 128

 

 

 

فهرست تفصیلی:

طرح مسأله:1

جایگاه این مبحث:3

اهداف تحقیق:3

دلائل انتخاب موضوع:5

نقد ادبیات موضوع:6

روش تحقیق:6

سؤال اصلی:10

سؤال فرعی:10

مفروضات:10

فرضیه:11

مفاهیم:11

ضرورت مسأله:12

فصل اول:(کلیات)14

تاریخچه‌ی تجربه‌ی دینی در الهیات مسیحی و سنت عرفان اسلامی:14

تعریف تجربه دینی:21

خصوصیات تجربه‌ی دینی:23

رفع یک شبهه. 24

متعلق تجربه دینی چیست؟. 25

انواع تجربه‌ی دینی:29

تقسیمی دیگر برای تجربه دینی:33

کاربردهای تجربه دینی.. 34

رفع یک شبهه:36

خلاصه:39

فصل دوم:چیستی تجربه‌ی دینی.. 40

مقدمه:40

- دیدگاه متفکران غربی درباره‌ی تجربه دینی:41

اول: نظریه‌ی احساسی، عاطفی:41

نقد و بررسی تجارب عاطفی احساسی:43

دوم: نظریه‌ی ادراکی، شناختی:44

نقد و بررسی تجارب ادراکی، شناختی:45

سوم: نظریه تفسیری.. 47

نقد و بررسی تجربه تفسیری:48

دیدگاه عرفای اسلامی:49

تعریف مکاشفه یا تجربه‌ی دینی:49

راههای شناخت از دید عارف... 50

1- قلب:50

2- عقل:51

3- حدس... 51

مراتب درک خدا در تجربه دینی.. 52

چرا تجربه دینی و مکاشفه‌ی ذات خداوند محال است؟. 54

نقش تجربه‌ی حسی در شناخت امر قدسی.. 56

انواع معرفت در عرفان:59

فتح و فتوحات... 62

مشاهده و مکاشفه:63

اقسام مکاشفه. 65

نقش خیال در تجربه‌ی دینی:67

مشاهدات عارف در رؤیا:69

محتوای کشف عارف:71

عرفاء و تکلم بشر با خداوند:76

تکلم بشر با ارواح و انسانهای برزخی:78

مکاشفات و عقل.. 81

دیدگاه فلاسفه اسلامی.. 84

انواع ادراک و تعداد عوالم از دید ملاصدرا:85

مراتب تجربه دینی و درک یقینی:88

مراتب کمال عقل نظری و عملی برای درک حقایق:90

موانع مکاشفه و تجربه‌ی دینی از دید ملاصدرا (حجابها)92

جایگاه معرفتی تجربه دینی در هندسه معرفتی:94

خلاصه:98

فصل سوم:تجربه دینی در قرآن. 99

مقدمه. 99

علل ذکر تجارب دینی در قرآن. 100

وحی از نگاه قرآن:105

تفاوت میان وحی، الهام، تحدیث... 108

مقامات انسانی و درجه پیامبر. 113

محتوای مکاشفات پیامبران. 114

سه دیدگاه درباره پدیده وحی:121

تجارب دینی مؤمنان و غیر مؤمنان ( کفار)122

آیات متناسب تجربه دینی احساس:128

بررسی آیات تجربه احساسی و عاطفی:131

تجربه دینی، تفسیری، تبیینی.. 133

بررسی آیات مربوط به نظریه تفسیری تبیینی:134

اشکالات وارد بر این نظریه:135

تجربه دینی ادراکی شناختی در قرآن:137

انواع ادراک در تجربه‌های دینی قرآن:141

بررسی آیات مربوطه به رؤیت خدا154

متعلق تجربه دینی.. 156

اقسام صاحبان تجربه دینی:164

شرایط تجربه دینی:169

موانع درک امر قدسی از دیدگاه قرآن:174

تجربه‌های الهی و غیر الهی:179

معیار و میزان تجربه‌های الهی و غیر الهی.. 182

آیا هر تجربة دینی خطاپذیر است؟. 186

لغزش‌های خیال و وهم:188

نفوذ شیطان در ادراک.... 190

نقش عالم رویا یا خیال متصل در تجربه ادراکی.. 195

اقسام رؤیا198

آیا مشاهدات در رؤیا نیاز به تعبیر دارد. 199

نقش تجارب دینی در سعادت انسان. 201

خلاصه:203

فصل چهارم:جمع بندی و نتیجه گیری.. 205

منابع. 215

دریافت فایل

---

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید