نقش قدرت های منطقه ای در تحولات سوریه

چکیده

شروع اعتراضات سوریه از مارس 2011 پس از دومینوی انقلاب های عربی، اگر چه با خواسته های مردمی همراه بود، اما با فاصله ای اندک صحنه سیاسی سوریه را شاهد اغتشاشات و ناآرامی هایی کرد که متأثر از حمایت ها و دخالت های خارجی بود. با شکل گیری بحران سیاسی در سوریه، بازیگران منطقه ای مطابق مقدورات و محذورات خود، همچنین با تبعیت از آموزه‌های رئالیستی حاکم بر سیاست خارجی خود که مبتنی بر آموزه‌های واقعگرایانه می باشد؛ در صدد تأمین حداکثر منافع ملی خویش در ابعاد گوناگون از طریق مشارکت در بحران سوریه بوده اند.در همین راستا پرسش اصلی این است که نقش قدرت های منطقه ای در تحولات سوریه چیست؟ فرضیه اصلی نگارنده این است که رقابت، تضاد منافع و دیدگاه های متعارض قدرت های منطقه ای، موجب پیچیدگی، تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شدهاست. نوشتار حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و الکترونیکی می باشد؛ فصول مختلف پژوهش در جهت تحقق فرضیه مزبور طراحی و سازماندهی شده است. همچنین یافته های پژوهش از این امر حکایت دارد که تعارض منافع میان بازیگران منطقه ای تأثیرگذار در بحران سوریه، بازی با حاصل جمع جبری صفر را ایجاد کرده است. این نوع نگاه مانع هر گونه سازش، و راه حل سیاسی برای خروج از بحران سیاسی در سوریه شده است. این امر به نوبه ی خود علاوه بر پیچیدگی بیش از پیش بحران سوریه، موجب افزایش حجم منازعاتی آن نیز گردیده است. مجموعه این شرایط و شکاف های عمده داخلی در کنار متغیرهای مؤثر و مداخله گر منطقه ای و بین المللی، موجب تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شده است و راه حل سیاسی برای خروج از بحران را دشوار ساخته است.

واژگان کلیدی:

بحران سوریه، قدرت های منطقه ای، محور محافظه کار، محور مقاومت، رقابت منطقه ای، موازنه منطقه ای.

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان صفحه

 

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1- طرح و تبیین موضوع.................................................................................................................................1

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق..........................................................................................................................2

1-3- سوال اصلی تحقیق ...................................................................................................................................2

1-4- فرضیه اصلی تحقیق..................................................................................................................................3

1-5- تعریف مفاهیم و اصطلاحات تحقیق......................................................................................................3

1-5-1- قدرت منطقه ای.........................................................................................................................................3

1-5-2- بحران..........................................................................................................................................................3

1-5-3- موازنه قدرت...............................................................................................................................................3

1-5-4- ژئوپلیتیک....................................................................................................................................................4

1-5-5- بیداری اسلامی...........................................................................................................................................4

1-6- سوابق تحقیق.............................................................................................................................................4

1-7- متغیرهای تحقیق......................................................................................................................................6

1-8- روش تحقیق...............................................................................................................................................6

1-9- موانع و محدودیت های تحقیق..............................................................................................................6

1-10- سازماندهی تحقیق....................................................................................................................................6

 

فصل دوم : چارچوب نظری

2-1- مقدمه..............................................................................................................................................................9

2-2- تاریخچه موازنه قدرت..................................................................................................................................10

3-2- شیوه های تامین و حفظ موازنۀ قدرت .................................................................................................11

4-2- رویکردهای نظری به موازنه قدرت...........................................................................................................13

2-4-1- نظریه کلاسیک واقع گرا.......................................................................................................................13

2-4-2- تلقی نو واقع گرایانه از توازن قوا.........................................................................................................15

عنوان صفحه

 

2-5- موازنه قوا و مطالعات منطقه ای................................................................................................................20

2-6- نقش مؤلفه های ژئوپلیتیکی در موازنه منطقه ای.................................................................................21

2-7- نظم های منطقه ای...................................................................................................................................22

2-7-1- تعریف منطقه...........................................................................................................................................22

2-7-2- ساختار نظام های منطقه ای................................................................................................................22

2-7-3- ساختار نظام موازنه قدرت در منطقه خاورمیانه...............................................................................24

2-7-4- ائتلاف ها و محورهای منطقه ای.........................................................................................................25

 

فصل سوم : کالبد شکافی تحولات سوریه

3-1- ژئوپلیتیک سوریه.........................................................................................................................................28

3-2- سیری در تحولات سیاسی سوریه...........................................................................................................30

3-3- چگونگی شکل گیری بحران سوریه.........................................................................................................35

3-4- سطوح تحلیل بحران سوریه.......................................................................................................................39

3-4-1- سطح تحلیل داخلی ..............................................................................................................................39

3-4-1-1- شکاف مذهبی- طایفه ای................................................................................................................39

3-4-1-2- شکاف سیاسی.....................................................................................................................................40

3-4-1-3- شکاف اقتصادی..................................................................................................................................40

3-4-2- سطح تحلیل فرامنطقه ای ...................................................................................................................41

3-4-3- سطح تحلیل منطقه‎ای..........................................................................................................................44

عنوان صفحه

 

فصل چهارم: واکاوی نقش ترکیه، عربستان سعودی و قطر در بحران سوریه

بخش اول: نقش ترکیه در بحران سوریه

4-1- مقدمه..............................................................................................................................................................48

4-2- روابط ترکیه و سوریه در دوران معاصر....................................................................................................49

4-3- عوامل اختلاف انگیز در روابط ترکیه و سوریه......................................................................................51

4-3-1- اختلاف ارضی بر سر استان هاتای.......................................................................................................51

4-3-2- مسأله تقسیم آب.....................................................................................................................................52

4-3-3- مسأله کردها.............................................................................................................................................53

4-4- تحولی کوتاه در روابط دو کشور................................................................................................................55

4-5- نگاه دوباره ترکیه به خاورمیانه.................................................................................................................56

4-6- رویکرد سیاست خارجی ترکیه در قبال بحران سوریه..........................................................................57

4-6-1- مرحله ی اول؛ نصحیت و ارشاد............................................................................................................58

4-6-2- مرحله ی دوم؛ تهدید و فشار................................................................................................................58

4-7- دلایل تغییر رویکرد سیاست خارجی ترکیه در قبال تحولات سوریه..............................................62

4-7-1- توجه به منافع ملی.................................................................................................................................62

4-7-2- ایفاینقش رهبری ................................................................................................................................63

4-7-3- ایجاد تغییر در موازنه ی منطقه ای....................................................................................................64

4-8- چالش ها و فرصت های ترکیه نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه.......................................66

بخش دوم: نقش عربستان سعودی در بحران سوریه

4-9- روابط عربستان سعودی و سوریه..............................................................................................................70

4-10- رویکرد سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال بحران سوریه.................................................70

عنوان صفحه

 

4-11- رویکرد تهاجمی به نظام وحمایت از معارضین...................................................................................72

4-12- دلایل اتخاذ رویکرد تهاجمی عربستان در قبال تحولات سوریه......................................................75

4-12-1- رقابت های منطقه ای و بین المللی، عربستان و سوریه...............................................................75

4-12-2- اختلافات ایدئولوژیکی: تقابل مقاومت با محافظه‌کاری عربی......................................................76

4-12-3- نزدیکی استراتژیک سوریه با ایران..................................................................................................77

4-12-4- رقابت با ایران و تغییر در موازنۀ قدرت منطقه ای........................................................................79

4-13- چالش ها و فرصت های عربستان سعودی نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه..............81

بخش سوم: نقش قطر در بحران سوریه

4-14- کوچکِ بلند پرواز.......................................................................................................................................84

4-15- رویکرد سیاست خارجی قطر در قبال بحران سوریه..........................................................................85

4-16- سازوکارهای قطر در بحران سوریه.........................................................................................................87

4-16-1- منابع مالی..............................................................................................................................................87

4-16-2- شبکه الجزیره........................................................................................................................................88

4-16-3- دخالت های نظامی.............................................................................................................................89

4-17- چالش ها و فرصت های قطر نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه.......................................91

4-18- نتیجه گیری...............................................................................................................................................92

 

فصل پنجم: نقش جمهوری اسلامی ایران در بحران سوریه

5-1- مقدمه...........................................................................................................................................................94

5-2- روابط ایران و سوریه...................................................................................................................................95

5-3- اهمیت نقش ایران در بحران سوریه......................................................................................................98

عنوان صفحه

 

5-4- رویکرد ایران در قبال بحران سوریه.....................................................................................................100

5-5- دلایل حمایت جمهوری اسلامی ایران از سوریه...............................................................................103

5-6- چالش ها و فرصت های ایران نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه....................................108

5-7- نتیجه گیری.............................................................................................................................................110

یافته ها و نتیجه گیری........................................................................................................................................111

منابع و مآخذ.........................................................................................................................................................117

منابع فارسی..........................................................................................................................................................117

منابع عربی............................................................................................................................................................122

منابع انگلیسی......................................................................................................................................................123

چکیده انگلیسی...................................................................................................................................................124

فصل اول:

کـلیات تحقـیق

1-1- طرح و تبیین موضوع

بعد از پایان جنگ جهانی دوم تا به امروز، منطقه خاورمیانه از بحرانی‌ترین مناطق جهان بوده است. خاورمیانه به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و دارا بودن ذخایر انرژی و حوزه های تمدنی و ایدئولوژیکی، محل تلاقی منافع و منازعه میان قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای بوده است. از آغاز سال 2011 نیز، خاورمیانه شاهد تحولات اساسی بوده است. در پی جنبش های مردمی و تحولات جدید در خاورمیانه و شمال آفریقا بسیاری از نظام های سیاسی و نظم منطقه ای تغییر یافته و الگو های مختلفی از تحولات در کشورهای مختلف رخ داده است که تفاوت های زیادی با هم داشته اند؛ در میان وضعیت سوریه با تمام کشورهای دیگر متفاوت است و تداوم و تشدید بحران در این کشور با درگیری مخالفین و دولت همچنین مداخله خارجی همراه است. اگر چه خواسته های مردمی در شکل گیری و تداوم بحران سوریه(مارس2011)نقش مهمی دارند اما با نگاهی به نقشه صف آرایی های منطقه، نقش عوامل خارجی در این اعتراضات را نباید نادیده گرفت. با شکل گیری بحران سیاسی در سوریه، بازیگران داخلی، منطقه ای و فرا منطقه ای ذی نفع و تأثیر گذار، بر اساس منافع و علایق خود جهت گیری مختلفی را در رابطه با این کشور که از اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی در منطقه نیز برخوردار است، اتخاذ نموده اند. بدیهی است که هرکدام از بازیگران تلاش می کنند محیط و قواعد بازی را به گونه ای هدایت و مدیریت کند که منافع حداکثری خود را در این کشور تضمین کند.در همین راستا می توان تداوم بحران در سوریه را ناشی از رقابت و تعارض شدید بین منافع راهبردی و رویکرد بین دو جریان متضاد «مقاومت» و «محافظه کار عربی» در منطقه خاورمیانه دانست. با آغاز بهار عربی شاهد بروز رقابت فزاینده ای بین جریان مقاومت در مقابل جریان محافظه کار در منطقه خاورمیانه بوده ایم. تعارض منافع میان این دو جریان در بحران سوریه، بازی با حاصل جمع جبری صفر را ایجاد کرده است. این نوع نگاه مانع هر گونه سازش، و راه حل سیاسی برای خروج از بحران سیاسی در سوریه شده است. در یک طرف بحران سوریه جریان محافظه کار؛ شامل بازیگران منطقه ای مانند عربستان سعودی، قطر و ترکیه می باشد که رویکرد معطوف به تغییر رژیم در سوریه را دنبال می کنند و طرفدار راه حل نظامی در بحران سوریه می باشند. در همین راستا جریان محافظه کار در تلاش است با منزوی کردن سوریه، یکی از متحدان کلیدی ایران را در منطقه که پل ارتباطی با گروههای مقاومت حزب الله و حماس هم هست، ضربه‌ای به این جریان بزند. در طرف دیگر جریان موسوم به مقاومت که شامل بازیگرانی مانند جمهوری اسلامی ایران، حزب الله لبنان و در مقیاس کوچکتر عراق می باشند که خواستار حفظ دولت کنونی سوریه اگر چه با انجام برخی اصلاحات سیاسی و مشارکت دادن گروه های سیاسی دیگر در ساختار قدرت هستند. تغییر جهت سیاست خارجی سوریه به طرف جریان محافظه کار باعث تغییر نقشه سیاسی و قدرت در خاورمیانه شده و ضربه جبران ناپذیری بر جریان مقاومت است؛ بنابراین هر یک از طرفین بحران با درک این مطلب سعی در حفظ یا تغییر تحولات و اوضاع سوریه دارند.

ü قدرت های منطقه ای که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرند، شامل: جمهوری اسلامی ایران، ترکیه،عربستان سعودی و قطر می باشند.

 

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

اهداف این تحقیق شامل بررسی موضع گیری، تعیین نقش، اهداف و سازوکارهای قدرت های اصلی منطقه ای تأثیرگذار در بحران سوریه می باشد. همچنین اشاره به اینکه کدامین عوامل باعث حساس شدن و ایفای نقش فعال بازیگران منطقه ای در بحران سوریه شده اند، ایفای اینگونه نقش چه فرصت ها و چالش هایی برای این بازیگران خواهد داشت؟ همچنین دلائل انتخاب موضوع عبارتند از :داشتن درک وشناخت صحیح از تحولات اخیر خاورمیانه، به خصوص تحولات جاری در سوریه،به عنوان کشور خط مقدم جبهه ی مقاومت و بازیگر تأثیرگذار و متحد استراتژیک جمهوری اسلامی ایران در منطقه. علاوه بر اهمیت موضوع، علاقه و کنجکاوی پژوهش گر نسبت به ارائه تصویری واقع بینانه از نقش و اهداف بازیگران منطقه ای در بحران سوریه باعث انتخاب این موضوع شده است.

 

1-3- سوال اصلی تحقیق

نقش قدرت های منطقه ای در تحولات سوریه چیست؟

1-4- فرضیه اصلی تحقیق

رقابت، تضاد منافع و دیدگاه های متعارض قدرت های منطقه ای، موجب پیچیدگی، تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شدهاست.

 

1-5- تعریف مفاهیم و اصطلاحات تحقیق

 

1-5-1- قدرت منطقه ای

قدرت هایی هستند که اگر چه در صحنه بین الملل از توان فوق العاده ای برخوردار نیستند ولی در منطقه جغرافیایی خود از میزان قدرت بیشتری نسبت به دیگر کشورهای منطقه برخوردارند. این کشورها بر کشورهای موجود در منطقه خود تأثیر می گذارند و به شدت به دنبال هژمونی منطقه ای هستند؛لیکن به نوبه خود تحت تاثیر قدرت های بزرگ جهانی هستند(مرشایمر،1388: 159).قدرت های منطقه ای که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرند، شامل: جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی، ترکیهو قطر می باشند.

 

1-5-2- بحران

وضعیت ناپایدار و متزلزلی است که در چارچوب آن تغییر قطعی _ بهتر یا بدتر _ در شرف وقوع است. در تعریف کلی نیز، بحران را می توان وضعیتی دانست که در آن فرایند دگرگونی در نظام به شکلی است که استواری و تعادل نظام به شدت و با نتیجه ای نامطمئن به خطر می افتد و ضرورت اقدام هر چه سریعتر برای اعاده آن یا برقراری نظم مجدد احساس می شود(Rapoport ,1968:453).

 

1-5-3- موازنه قدرت

مفهومی که چگونگی مواجهه ی دولت با مشکلات مرتبط با امنیت ملی را در بستری از اتحادها و صف بندی ها ی تغییر یابنده توصیف می کند. نظام موازنه ناشی از گروه بندی منافع ملی منفرد و وابسته به یکدیگر در مقابل منافع ملی سایر کشورهاست. نظام مزبور در شرایطی شکل می گیرد که کشورهای معترض به وضع موجود خواهان تجدید نظر، امنیت قدرت های موجود را مورد تهدید قرار می دهند (پلنو؛ آلتون، 1378: 249).

 

1-5-4- ژئوپلیتیک

ژئوپلیتیک[1] مفهومی ترکیبی است که در آن سه عنصر اصلی جغرافیا، قدرت و سیاست خصلتی ذاتی دارند. در واقع مسائل، موضوعات و پدیده‏های مورد توجه‏ ژئوپلیتیک به گونه‏ای با این سه عنصر ارتباط پیدا می‏نمایند. از اینرو موضوع ژئوپلیتیک روابط متقابل بین سه عامل جغرافیا، قدرت و سیاست می باشد(حافظ نیا، ۱۳۷۹: ۸۴-۸۵).

 

1-5-5- بیداری اسلامی

به مجموعه ای از تحولات که از سال 2011 در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا رخ داد و منجر به سقوط چندین حاکم مستبد و تغییر رژیم های سیاسی در این کشور ها گردید بیداری اسلامی گفته می شود.لازم به ذکر است که در مورد نام گذاری این تحولات اتفاق نظر وجود ندارد؛ این تحولات و خیزش ها در ایران به عنوان «بیداری اسلامی» و در جهان غرب و کشورهای عربی به عنوان «بهار عربی»[2] شناخته می شوند.

 

1-6- سوابق تحقیق

علیرغم حساسیت واهمیت موضوع یکی از نکته های جالب توجه در ارتباط با آن کم توجهی محققان وپژوهندگان این رشته به این مسأله می باشد و کمتر تحقیق و کتابی در این زمینه یافتمی شود که به طور خاص، دقیق و موشکافانه به بررسی بحران سوریه پرداختهباشد. در این ارتباط تنها گزارشها و مقالاتی به چشم می خورد که به صورت کوتاه و به رویکرد خاص یکی از بازیگران تأثیرگذار در بحران سوریه پرداخته است.

همچنین کتاب هایی که اخیرا (92-90) به چاپ رسیده است به صورت کلی تحولات اخیر منطقه خاورمیانه را مورد بررسی قرار داده است. به همین دلیل اکثر مطالب نوشته شده در این حوزه در مجلات تخصصی، پژوهشنامه ها، مجلات و اینترنت است که به صورت جزئی و پراکنده به بررسی یک سطح، نقش و رویکرد یکی از بازیگران را مورد بررسی قرار داده است. اخیراً کتابی از سید امیر نیاکوئی با عنوان «کالبد شکافی انقلاب های معاصر در جهان عرب» از انتشارات میزان به چاپ رسیده است که در فصل ششم آن اشاره ای به ابعاد بین المللی بحران سوریه شده است. اما مقالات متعددی در مورد تحولات سوریه به رشته تحریر درآمده است. مقاله ای تحت عنوان «تحولات سوریه ریشه ها و چشم اندازها»، از حسین آجرلو(1390) فصلنامه مطالعات خاورمیانه موجود می باشد که به عوامل داخلی تحولات سوریه پرداخته است.مقاله دیگری تحت عنوان «بازیگران معارض در بحران سوریه: اهداف و رویکردها» از سید امیر نیاکوئی و حسین بهمنش (1391) در دسترس می باشد که نزدیک ترین مقاله به این پژوهش محسوب می شود که در آن به نقش آمریکا، عربستان سعودی و ترکیه پرداخته است. یا مقاله دیگری از علی اکبر اسدی تحت عنوان «بحران سوریه و تاثیر آن بر بازیگران و مسائل منطقه ای» در فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، موجود می باشد که به تأثیرات منطقه ای بحران سوریه بر بازیگران منطقه ای اشاره شده است. مقاله ای دیگر به زبان عربی تحت عنوان «دول الخلیج ولازمه سوریا:مستویات التحرک و حصیله المواقف» از عمر الحسن در مرکز مطالعات الجزیره که به واکنش های دولت های خلیج فارس در قبال بحران سوریه به صورت فردی و در قالب اتحادیه عرب پرداخته است. از این رو بررسی در سوابق موضوع نشان از عدم انجام پژوهش مستقل در موضوع مورد بحث دارد. در واقع پژوهش حاضر با تمرکز بر نقش قدرت های تأثیر گذار در بحران سوریه و بررسی اهداف و رویکرد هرکدام از این بازیگران از ایفای نقش در این بحران در نوع خود پژوهشی نو به شمار می رود. زیرا در پژوهش حاضر به استراتژی چهار بازیگر مهم منطقه ای و تأثیر گذار بر بحران سوریه یعنی ترکیه، عربستان سعودی، قطر و جمهوری اسلامی ایران پرداخته شده است.

1-7- متغیرهای تحقیق

متغیر مستقل : قدرت های منطقه ای

 

متغیر وابسته :تحولات سوریه

 

1-8- روش تحقیق

روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. روش توصیفی مجموعه ای از ارزشهاست که هدف آن توصیف کردن شرایط یا پدیده های مورد بررسی می باشد، همچنین در این تحقیق سعی شده است به روش تحلیلی پرداخته شود. شیوه جمع آوری و تدوین اطلاعات در این پژوهش نیز، بر مبنای روش کتابخانه ای است بدین معنا مطالب مورد استفاده در این پژوهش از کتب، مقالات، نشریات پژوهشی و تخصصی، اطلاعات مندرج در روزنامه های داخلی و خارجی و همچنین منابع موجود در اینترنت بدست آمده است.

 

1-9- موانع و محدودیت های تحقیق

مشکل اصلی در این تحقیق آن است که مطالب نوشته شده در این حوزه (موضوع پایان نامه) می باشد علاوه بر کمبود منابع پژوهشی، عامل دیگر، اشاره به بخشی از موضوع و جانبدارانه بودن آن است؛ همچنین پراکندگی اطلاعات و دسترسی نداشتن به مدارک و اسناد به دلیل محرمانه بودن آن، از دیگر محدودیت های این تحقیق به شمار می رود.

 

1-10- سازماندهی تحقیق

پژوهش حاضر در کل از پنج فصل ویک نتیجه گیری تشکیل شده است. فصل اول کلیات را شامل می شود ؛ فصل دوم چهارچوب تئوریک را نشان می دهد که بر اساس تئوری موازنۀ قدرت می باشد. فصل سوم به اهمیت راهبردی سوریه در مناسبات منطقه ای و بین المللی، بررسی تحولات سوریه، چگونگی شکل گیری بحران، همچنین به بررسی سطوح تحلیل در بحران سوریه پرداخته می شود.

فصل چهارم به بررسی نقش کشورهای ترکیه، عربستان سعودی و قطر در تحولات سوریه پرداخته می شود و فصل پنجم به نقش جمهوری اسلامی ایران در تحولات سوریه پرداخته شده است. پایان بخش پژوهش نیز عبارت است یک نتیجه گیری از کل پژوهش و تحقیق است.

[1] . Geopolitics

[2].Arab spring

دریافت فایل

---

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید