دستور العمل های ناظر بر شرکت های چند ملیتی و آثار احتمالی آن بر حقوق ایران

دستور العمل های ناظر بر شرکت های چند ملیتی و آثار احتمالی آن بر حقوق ایران، با تاکید بر دستور العمل93 OECD 2011

 چکیده

شرکتهای چند ملیتی باتوجه بهداشتنشعبهوانجامفعالیتدرقلمروهایمتعدد،مدیریتیکپارچه،ساختارپیچیدهوپارهایویژگیهایخاص،در مفهومیموسع،بابموضوعاتومسائلیراگشودهاندکهکمتریاگاهحتیبههیچوجه،درخصوصفعالانوشرکتهایداخلیمطرحنمیشود. ازاینمیان،حفاظتازمحیطزیست،حقوقکار،مسائلمربوطبهمالیاتبندیبینالمللی،حقوقبشر، مسانل سرمایه گذاری، حقوق رقابت، حقوق مالکیت فکر ی، انتقال تکنولوژیوغیرهرامیتواننامبرد.

مسالۀ نظارت و تحت کنترل درآوردن این شرکت ها به لحاظ ساختار فراملی بودن آن امری است که به تنهایی خارج از توان دولت ها می باشد. از سویی دیگر به علت اینکه موضوع و هدفِ سرمایه گذاری این شرکت ها بیشتر کشورهای در حال رشدی هستند که بعضا قوانین نسبتا منسجم و جامعی برای کنترل این قدرتهای بین المللی ندارند، این موضوع فرصت را برای مانور و اعمال نفوذ اقتصادی و سیاسی این شرکتها بیشتر می سازد. از این رو از سال 1976 سازمانهای بین المللی اقدام به وضع دستور العمل هایی نمودند تا بتوانند نظارت بر این شرکتها را افزایش داده و ایشان را نسبت به معیار های بین المللی متعهد تر سازند. اما به لحاظ اینکه این دستور العمل ها در حکم قانون نبوده و جنبه پیشنهادی دارد، استفاده از آنها جنبه اختیاری داشته و ملاکی برای حسن رفتار تجاری می باشد.

در این میان، جامع ترین دستور العمل سازمان ملل، دستور العمل سازمان بین المللی کار و دستورالعمل سازمان OECD می باشد. مورد اخیر به لحاظ تصویب نسخه جدید آن در سال 2011، از جامعیت بیشتری برخوردار بوده و موضوعاتی که در بالا به آنها اشاره گردید را مد نظر قرار داده است. همچنین این دستورالعمل بخاطر ابداعات خاصی که منحصر به آن است در حال حاضر بهترین و جامع ترین دستور العمل می باشد. آنچه در این رساله مورد هدف بود بررسی امکان بکاربردن این دستور العمل بطور موازی با قوانین داخلی ایران بود، که می توان گفت که با در نظر گرفتن موضوعات این دستور العمل، این امکان وجود دارد که بدون ایجاد مانع و تعارض با حقوق داخلی ایران آنرا به مرحله اجرا گذاشت و از مزایای آن بهره جست.

کلیدواژه: شرکتهایچندملیتی، دستور العمل های بین المللی، OECD 2011، سرمایه گذاری خارجی

 فهرست

عنوان صفحه

مقدمه....... 1

بخش اول: مفهوم و ساختار شرکتهای چند ملیتی و مسائل خاص آن.. 6

فصل اول: مفهومشرکتچندملیتی....6

فصل دوم:ساختارهای متداول شرکت های چندملیتی.... 8

فصل سوم: ویژگی ها و مسائل خاص شرکتهای چند ملیتی........ 11

مبحث اول: ویژگی های شرکت های چند ملیتی... 11

مبحث دوم: مسائل خاص شرکتهای چند ملیتی......... 13

بخش دوم: دستور العمل های ناظر بر شرکتهای چند ملیتی........ 15

فصل اول: دستور العمل ها، آشنائی با OECD و وظایف دولتها در مقابل این سازمان...15

مبحث اول: آشنائی با OECD........................................................................................................ 15

مبحث دوم: دستورالعمل ها.......................................................................................................... 16

گفتار اول: ماهیت دستورالعمل ها چیست...................................................................................... 16

بند اول: ماهیت کلی دستور العمل ها....................................................................................... 16

بند دوم: دستور العمل سازمان بین المللی کار (ILO)..................................................................... 17

بند سوم: دستور العمل سازمان ملل (UN)................................................................................. 18

گفتار دوم: نقش و کارکرد دستورالعمل ها...................................................................................... 19

گفتار سوم: ماهیت و مقاصد دستور العمل ها.................................................................................. 21

گفتار چهارم: چهار عنصر اصلی و مهم جهت مشارکت در OECD....................................................... 21

فصل دوم: وظایف دولتهای عضو در قبال این سازمانها.......................................................................... 23

مبحث اول: وظایف دولتها........................................................................................................... 23

مبحث دوم: بیانیه کشورهای عضو................................................................................................. 23

مبحث سوم: بروز رسانی دستور العمل و تغییرات حادث شده.................................................................. 25

گفتار اول: بروز رسانی و هدف از آن.......................................................................................... 25

گفتار دوم: تغییرات حادث شده پس از بروز رسانی.......................................................................... 26

مبحث چهارم: NCPs یا نقاط ارتباط ملی.......................................................................................... 27

بخش سوم: وظایف شرکتهای چند ملیتی......................... 31

فصل اول : وظایف شرکت و دولت در مقابل یکدیگر............................................................................... 32

مبحث اول: وظایف شرکت در برابر دولت........................................................................................ 32

گفتار اول: آشکار سازی یا در اختیار قراردادن اطلاعات................................................................... 32

بند اول: دستور العمل سازمان ملل.......................................................................................... 32

بند دوم: دستور العمل سازمان بین المللی کار.............................................................................. 35

بند سوم: دستور العمل OECD............................................................................................... 37

گفتار دوم:مالیات.................................................................................................................. 41

بند اول: دستور العمل سازمان ملل.......................................................................................... 42

بند دوم: دستور العملOECD............................................................................................... 43

گفتار سوم: مبارزه با ارتشاء..................................................................................................... 46

بند اول: دستور العمل سازمان ملل.......................................................................................... 47

بند دوم: دستور العمل OECD................................................................................................ 47

مبحث دوم: وظیفه دولت در برابر شرکت......................................................................................... 51

گفتار اول: تشویق شرکتها به استفاده از دستور العمل ها..................................................................... 52

گفتار دوم: عدم سوء استفاده از دستور العمل و حق تعیین شروط برای شرکتها.......................................... 52

گفتار سوم: رفتار منصفانه و تاسیس نقاط ارتباط ملی........................................................................ 52

گفتار چهارم: بهبود و ارتقاء مقررات و رویه های کار و امور اجتماعی................................................... 53

گفتار پنجم: ارائه اطلاعات نسبت به سازمانهای کارگری................................................................... 54

فصل دوم: وظایف شرکتها در برابر جامعه........................................................................................... 54

مبحث اول: حقوق کار، استخدام و روابط صنعتی................................................................................ 55

بند اول: سازمان ملل.......................................................................................................... 55

بند دوم: سازمان بین المللی کار.............................................................................................. 56

بند سوم: OECD............................................................................................................... 59

مبحث دوم: علم و فناوری، انتقال تکنولوژی...................................................................................... 65

بند اول: سازمان ملل.......................................................................................................... 65

بند دوم: سازمان بین المللی کار.............................................................................................. 67

بند سوم: OECD................................................................................................................ 69

مبحث سوم: رقابت.................................................................................................................... 72

بند اول: سازمان ملل........................................................................................................... 72

بند دوم: OECD................................................................................................................ 72

فصل سوم: وظایف شرکتهای چند ملیتی در برابر مصرف کننده................................................................... 76

بند اول: سازمان ملل........................................................................................................... 76

بند دوم: OECD................................................................................................................ 78

فصل چهارم: وظایف شرکتهای چند ملیتی در برابر محیط زیست.................................................................. 84

بند اول: سازمان ملل........................................................................................................... 84

بند دوم: OECD................................................................................................................ 85

فصل پنجم: وظایف شرکتها در برابر حقوق بشر.................................................................................... 90

بند اول: سازمان ملل.......................................................................................................... 90

بند دوم: سازمان بین المللی کار.............................................................................................. 92

بند سوم: OECD................................................................................................................ 93

بخش چهارم: بررسی مسائل شرکتهای چند ملیتی در حقوق ایران... 98

فصل اول: سرمایه گذاری در ایران..................................................................................................... 98

مبحث اول: سرمایه گذار............................................................................................................. 98

مبحث دوم: سرمایه خارجی.......................................................................................................... 98

مبحث سوم: مقررات و مراکز داخلی مربوط به سرمایه گذاری............................................................... 101

مبحث چهارم: اخذ مجوز و شرایط سرمایه گذاری.............................................................................. 103

گفتار اول: شرایط پذیرش....................................................................................................... 103

گفتار دوم: شرایط عام پذیرش طبق ماده 3................................................................................... 106

گفتار سوم: شرایط خاص– ایرانی ها.......................................................................................... 107

مبحث پنجم: تضمینات ناشی از اخذ مجوز سرمایه گذاری..................................................................... 107

فصل دوم: حقوق کار و مسائل بیمه.................................................................................................. 109

مبحث اول: مرحله ورود شرکت به ایران........................................................................................ 109

مبحث دوم: مرحله استقرار شرکت در ایران..................................................................................... 110

گفتار اول: استخدام و روادید.................................................................................................... 110

بند اول: استخدام.............................................................................................................. 110

بند دوم: روادید................................................................................................................ 112

گفتار دوم: بیمه................................................................................................................... 113

مبحث سوم: مرحله فعالیت شرکت خارجی....................................................................................... 114

بند اول: انقضای مدت اعتبار پروانه کارگر.............................................................................. 114

بند دوم: اجازه اقامت دائم.................................................................................................... 114

بند سوم: مالیات بر درآمد.................................................................................................... 115

فصل سوم: مالیات شرکتهای خارجی................................................................................................ 116

مبحث اول: قواعدی در خصوص تمامی شرکتها................................................................................ 117

مبحث دوم: مالیات شرکتهای فرعی............................................................................................... 118

مبحث سوم: مالیات شعب یا نمایندگی ها.......................................................................................... 118

فصل چهارم: حل و فصل اختلافات................................................................................................... 118

مبحث اول: حل و فصل اختلافات از طریق قضایی............................................................................ 120

گفتار اول: دادگاه صالح و قانون حاکم......................................................................................... 120

بند اول: دادگاه صالح......................................................................................................... 120

بند دوم: قانون حاکم.......................................................................................................... 120

گفتار دوم: طرف دولتی ایرانی................................................................................................. 121

گفتار سوم: اجرای احکام دادگاه خارجی در ایران........................................................................... 121

مبحث دوم: حل و فصل اختلافات از طریق داوری............................................................................. 123

گفتار اول: ماهیت قوانین داوری............................................................................................... 123

گفتار دوم: طرف دولتی ایرانی................................................................................................. 124

گفتار سوم: اجرای احکام داوری خارجی در ایران.......................................................................... 125

نتیجه گیری و پیشنهادات:................................. 127

فهرست منابع............................................. 134

ضمائم (مفاددستورالعمل ها)........................................132

Abstract...........................................................155

  مقدمه

باتوجهبهگسترشتجارتومبادلاتبین المللیوپیداییشرکتهایبزرگوپیچیدگیفعالیتهای تجاریواقتصادی، نیاز به داشتن قوانین و مقرراتی که بتواند غولهای بزرگ اقتصادی و تجاری جهان را کنترل نماید امری است در خور توجه و اولویت. و در این خصوص نیازمند کسب کمک از متخصصانویژهوهمکاری هایبین المللیبیشتری در این مورد هستیم.

.1 طرحمسئله

همچنانکهازمقدمه یکوتاهبالافهمیدهمیشودامروزه،اشخاصوبهویژهشرکتهایموسومبه چندملیتیبهوجودآمدهاندکهاقدامبهگسترشفعالیتهایتجاریواقتصادیواحداثشعبهو نمایندگیدربیشازیککشورکرده اند. باتوجهبهپیچیدگیفنآوریونوعتجارتدخیل،روابطمیان اجزایاینشرکتهاازپیچیدگیزیادیبرخورداراست. با توجه به نیازی که کشورهای در حال توسعه به جذب سرمایه گذاری خارجی دارند، نقش شرکتهای چند ملیتی و قدرت و اثری که بر جوامع مختلف دارند اهمیتی بسیار اساسی دارد. اثراتی که این شرکتها بر جوامع دارند صرفا به اثرات اقتصادی و تجاری محدود نیست و این شرکتها در راستای طرحهای بلند مدت خود بر دیگر بخشهای جامعه از قبیل فرهنگ، افزایش دانش و تکنولوژی، مسائل حقوق بشر، محیط زیست وغیره نیز اثر دارد. از این روست که در راستای کنترل و هدایت این شرکتها، و با نظر بر اهمیت نقشی که این شرکتها در بحث توسعه پایدار ایفاء می کنند، هم ار سوی دولتها به وضع قوانینی پرداخته شده است، و هم از سوی سازمانهای بین المللی.

حال مسئله ی پیش رو این است که ابتدا بصورت جامع بدانیم که دستور العمل جدید OECD به عنوان به روزترین و کامل ترینِ این دستور العمل ها، در کنار دیگر دستور العمل ها چه رویکرد و وظایفی را در قبال مسائل مطرح شده فوق اتخاذ نموده است، و برای هریک از مثلث دولت میزبان، دولت میهمان، و شرکتهای چندملیتی چه وظایف و حقوقی را تعیین کرده اند؟ و آیا ما اصلا در تعامل و بهره برداری از این اصول و قوانین دارای رویکرد و دیدگاهی می باشیم.

باتوجهبهاینامرکهامروزهتجارتبین المللحجمعمدهایازمبادلاترابهخوداختصاصداده استوبراساسبررسی ها،حدودسیدرصدتجارتبین المللمربوطبهمعاملاتصورتگرفتهمیان اجزایشرکتهایچندملیتیاست، عدم کنترل این فعالین می تواند توازنات اقتصادی را بیش از پیش بر هم زند. و درصورتیکهچندملیتیبتواند بدون هیچ مانع و تعهدی به انجام فعالیت بپردازد، عرصه نه تنها برای فعالین داخلی کشورهای میزبان تنگ می گردد، بلکه خود دولتها نیز در مضیغه قرار گرفته و ایشان روز به روز امکان استثمار بیشتری را بدست می آورند.

این در حالی است که از سوی دیگر اگر مکانیزم کامل و موفقی در خصوص کنترل این شرکتها وجود داشته باشد، حضور ایشان نه تنها ضرر نداشته بلکه به لحاظ فواید دیگری از قبیل ایجاد اشتغال، بالابردن سطح رفاه و فناوری، افزایش تخصص، بالا بردن سطح سواد، سرمایه گذاری، پرداخت مالیات و ... موجب رشد کشورهای میزبان خواهند شد.

بنابراین،مسألهیمهمپسازتبینموضوعایناستکه چگونه بتوان ترتیب و توازنی میان رابطه ی شرکتهای چند ملیتی، دولت مادر، دولت میزبان و عرصه بین المللی ایجاد کرد. که هدف از این پایان نامه پرداختن به روزآمدترین راه موجود یعنی بهره جویی از دستور العمل های بین المللی، در کنار حقوق داخلی می باشد.

 .2 اهمیتموضوع

با توجه به اهمیت جذب و تشویق سرمایه گذاری در کشور، که وجود قانون جذب سرمایه گذاری خارجی و همچنین سازمان تاسیس شده بر اساس این قانون، بی شائبه و بی شک می توان گفت که سرمایه گذاری خارجی از مهمترین مسائل اقتصادی و حقوقی کشور است. از سوی دیگر تعهدات متقابل دولت و شرکت خارجی تنها از سوی قوانین داخلی مورد بررسی قرار گرفته شده است، و نگاه جامعی که بتواند دستور العمل های اصلی موجود در این زمینه را بررسی نماید پیش از این دیده نشده است. به بیان کاملتر می توان گفت آگاهی ما از این دستور العمل ها ناقص می باشد. و این نیاز دیده می شود که با قوانین و مقررات این نوع شرکتها در سطح بین المللی و در کنار حقوق داخلی آَشنا شویم.

 .3 پرسشهایاساسی

1. آیا شرکتهای چند ملیتی در راستای فعالیتهای خود دارای محدودیت می باشند یا خیر؟
2. اگر محدودیت دارند، زمینه های آن کدام است؟
3. دستور العمل های موجود تا چه اندازه لازم الاجرا بوده و قدرت محدود کردن شرکتها را دارد؟

 .4 فرضیه ها

1. شرکتهای چند ملیتی در راستای فعالیتهای خود دارای آزادی کامل نمی باشند و ملزم به رعایت و پیروی از برخی از دستورالعمل های موجود می باشند.
2. دستور العمل OECD 2011 دارای شمول کاملی بوده و قابل بهره برداری در حقوق ما می باشد.

 .5 پیشینه یتحقیقونوآوری

درعرصه یبین المللی،مسأله ی دستور العمل ها به لحاظ جامعیت و نظمی که به شرکت ها می بخشد دارای پیشینه بلند مدتی بوده است، باتوجهبهاینامر،مطالعات وتحقیقاتگوناگونیدراینخصوصبهویژهدر سازمانهای بین المللی وکشورهایپیشرفتهمانندایالاتمتحده،کاناداو کشورهایاروپاییصورتپذیرفتهاستومقالاتوکتبزیادینیزدرخصوصموضوعبه رشته یتحریردرآمدهاستکهازبرخیازآنهادراینپایان نامهاستفادهشدهاست. تأثیراین توجهرامیتواندرتدوینقوانینومقرراتمختصبهموضوعدرکشورهایمختلفدید.

همچنین،برخینهادهایبین المللیوازجملهیمهمترینآنهاسازمانتوسعهوهمکاریاقتصادی تحقیقاتگستردهایدراینخصوصصورتدادهاستوباتدوینخطوطراهنماتلاشزیادکرده استبهیکنواختسازیقواعدامرمددرساندکهتاحدزیادی،نیزبهموفقیتهایینایلشده است.

برعکس،درکشورما،تاکنون،مسألهچندانموردتوجهقرارنگرفتهاستوتاآنجاکهما جستجوکردیممطالب موجود نیز مساله را از دیدگاه خاصی مورد بررسی قرارداده و دارای رویکردی جامع و با نگاه تجارت بین الملل نبوده است. کههمینخودانگیزهایجدیبراینگارشاینپایان نامهشد. این پایان نامه به مثابه اولین گام برای بررسی های اختصاصی و دقیق است و تنها به منزله فتح بابی از اقیانوسی عظیم می باشد. امیداستازاین پس،اساتیدودانشجویانبهموضوعتوجهبیشتریکنندوتحقیقاتاختصاصی درخصوص موضوعصورتگیرد.

.6 روشتحقیق

شاید،درعلومانسانیوبهویژهحقوقصحبتازروشتحقیقچندانمناسبنباشد،چراکه،غالباً دراینقبیلرشته ها،فردپژوهشگرباطرحمسألهبهدنبالیافتنپاسخآندرلابهلایکتب، مقالاتوبهطورکلی،منابعکتابخانه ایمیپردازدودرصورتیکهموضوعازجنبه یعملی برخوردارباشدبادستاندرکارانامرمانندقضات،مأموراناجراوافرادیکهدرقانونگذاری دخیلهستندبهگفتگومینشیندتااطلاعاتبهدستآمدهراباتجربهیآنهابیامیزدونتایجکاررا عملیتروقابلاستفاده ترکند. درنهایت،دستاورداینتلاشدریکقالبنوشتاریبهشکلطرح وبررسیمسأله،بیانروشهاوتحلیلآنهاودرنهایت،بیانراهکارارایهمیگردد.

اثریکهدردستشماقرارداردازاینقواعدکلیمستثنانیست. شایددریکجملهبتوانروش تحقیقراتوصیفیتحلیلیوتااندازهای،تطبیقیوابزاربهکارگرفتهراعمدتاًمنابعکتابخانهایواینترنتیابرازداشت.

.7 طرحپایان نامهوتوجیهآن

اینپایان نامهدردوچهار بخششدهاست: دربخش اول،بیشتر،بهبیانکلیاتدرخصوص تعریفوساختارشرکت هایچندملیتی،مسائلخاصمطروحهدرخصوصشرکتهایچندملیتی پرداختهشد.درفصلدوم،باتوجهبا توجه به تفاوت های این سه دستور العمل به تببین و شناخت هر یک از آنها پرداخته شد و وظایف کلی دولت و شرکت در مقابل یکدیگر نیز مطرح گردید. به لحاظ مفصل بودن این مبحث و نیاز به رئوس بندی خاص آن، این بخش از بخش سوم مجزا گردید تا این دو بخش را بتوان بطور شفاف تری ملاحظه کرد.

بخش سوم نیز که تمرکز اصلی این پایان نامه می باشد، به بیان وظایف شرکتهای چند ملیتی در مقابل کشور های میزبان اختصاص داده شده است، که در ذیل آن مباحث و موضوعات اصلی شرکتهای چند ملیتی انعکاس داده شده است. این مباحث و موضوعات اصلی به نوعی در هر سه دستور العمل ذکر شده است، با این تفاوت که در دستور العمل سازمان بین المللی کار تاکید بر روی حقوق کارگری و کارفرمائی است، دستور العمل سازمان ملل کلی گرا بوده و تاکید بر نظم حقوقی دارد، و دستور العمل OECD نیز جامع ترین دستور العمل می باشد و اعم از هر دوی آنها می باشد. از اینرو در بررسی های انجام شده تحت هر مبحث، ابتدا به بیان نقطه نظر سازمان ملل، سپس سازمان بین المللی کار و در آخر نیز دیدگاه OECD منعکس شده است. با توجه به عنوان این پایان نامه، دستور العمل OECD مورد تمرکز اصلی ما می باشد، از اینرو پس از مقایسه هر یک از دستور العمل ها در انتها تفسیری که در خصوص این دستور العمل وجود دارد را نیز منعکس نموده ایم. این بخش پنج فصل دارد، در فصل اول وظایف شرکت و دولت در مقابل یکدیگر بررسی شده است، که می توان گفت وظایف آشکار سازی اطلاعات، پرداخت مالیات، و مبارزه با ارتشاء از وظایف صریح شرکت در مقابل دولت می باشد. در فصل دوم وظایف شرکتها در برابر جامعه بررسی شده است که شامل سه مبحث اصلی است: حقوق کار و روابط صنعتی، علم و فناوری، و مسائل حقوق رقابت. در فصل سوم وظایف شرکت در برابر مصرف کننده بررسی، در فصل چهارم در برابر محیط زیست، در فصل هفتم در برابر حقوق بشر بررسی شده است.

در آخرین بخش نیز تاثیرات احتمالی دستور العمل ها و همچنین مسائل کلی را که یک شرکت در هنگام ورود به ایران با آن مواجه است را در حقوق داخلی ایران بررسی نموده ایم. می توان گفت این بخش به عنوان مکملی برای توضیحات دستور العمل ها می باشد. در فصل مسائل سرمایه گذاری، در فصل دوم حقوق کار و مسائل بیمه، در فصل سوم مالیات، و در فصل چهارم به بررسی حل و فصل اختلافت میان شرکت ها و دولت ایران پرداخته ایم.

 بخش اول: مفهوم و ساختار شرکتهای چند ملیتی و مسائل خاص آن

فصل اول: مفهومشرکتچندملیتی

نخستیناستفادهاییکهازواژه یچندملیتیبرایشرکتهایباویژگیهایخاصشدمربوطبه مقاله یدیویدایلیلینتهال[1]استکهدرآوریل 1661 درمؤسسه یفن آوریکارنگی[2]منتشرشد. او چندملیتی هاراشرکتهاییتعریفمیکندکهشعبه یاصلیآنهادریککشوراستامابراساسمقررات ورویه هایدیگرکشورهاهمزندگیوفعالیتمیکنند.

فرهنگنامه یبلاکسدرتعریفخودازچندملیتیچنیناظهارمیدارد: " شرکتیباحوزهیفعالیت دردویاتعدادبیشتریقلمروکهبهطورعموم،بهآناجازهمیدهدکهمنابعمالیومحصولاترابرطبق اوضاعواحوالتقاضاوقیمتوبادرنظرگرفتنخطراتیمانندتغییردرنرخارزیابیثباتیسیاسیمنتقل کند."[3]

 باوجوددرخوربودنبرخیازاینتعریفهاوتوصیفاتدرجایخودونقشآنهادرمشخص کردنماهیتشرکتهایچندملیتی،دربررسیهایاقتصادی،تجاریوحقوقی،مشخصشدنماهیت واقعیومفهوماینشرکتهابسیارمهمترازارائهیتعریفاست.

 اقتصاددانانچندملیتیراشرکتیمیدانندکهمالککلیاجزء،یاادارهیاکنترلکننده یداراییهای درآمدزادربیشازیککشوریاقلمروباشد.[4]بنابراین،ازنظرآنان،چندملیتیشرکتیاستکهدرگیر سرمایه گذاریمستقیمورایقلمرویاصلیششود. لازمبهذکراستکهازنظراقتصاددانان،شکلحقوقی شرکتدرتلقیآنبهعنوانچندملیتیهیچنقشیندارد.

 برایبهدستآوردنمفهومحقوقیشرکتچندملیتیمیتواناسنادبین المللیمتعددیرامورد بررسیقرارداد،امابهنظرمیرسدذکرمفهومیکهدرتوصیهنامه یسازمانتوسعهوهمکاریهای اقتصادیدرخصوصشرکتهایچندملیتیطرحشدهاستدرتوضیحمطلبکافیباشد. اینمقررهبراین مطلباذعانداردکهتعریفدقیقبرایتلقییکشرکتبهعنوانچندملیتینیازنیست.لذا،تلاششده استبابیاناوصافوویژگیهایعمدهیایننوعازشرکتها،ملاکومشخصاتیبرایتشخیصآنها معرفیشود. براساساینتوصیهنامه،شرکتهایچندملیتیمعمولاًشاملشرکتهاودیگرانواع مؤسساتیهستندکهدربیشازیککشورایجادشدهوطوریمرتبطهستندکهمیتوانندفعالیتهایخود رابهشیوههایمختلفهماهنگکننددروضعیتیکهممکناستیکیاتعدادبیشترازایننهادهاقدرت اعمالنفوذخاصبرفعالیتدیگراعضاراداشتهباشند. درجه یاستقلالاجزاءدرمجموع،ممکناستاز یکچندملیتیبهدیگریمتغیرباشد. مالکیتچندملیتیممکناستخصوصی،دولتیویامختلطباشد.[5]

همچنانکهازتوضیحاتبالافهمیدهمیشودعنصرتعیینکنندهدرتلقییکشرکتبهعنوان چندملیتیتواناییبرمشارکتوانجامعملیاتدربیشازیککشوراستودیگرعواملجنبهیفرعی دارند. گرچهازبسیاریجهات،شرکتچندملیتیمشابهت هایفراوانیباشرکتداخلیباشعبمتعدد داردامابههیچوجهنبایدآنهارایکیپنداشت. برخیازاینتفاوتهارامیتوانچنینخلاصهکرد:

تواناییوظرفیتبرایفعالیتدرمیانمرزهاوانتقالمحصولاتوفنآوری

امکانتجارتمابینمرزهاونیزمیانشعبخود

فرستادنروشهایساختوفنآوریدربازارخارجیبدونازدستدادنکنترلخودبرآنها

سازماندهیمدیریتفرامرزیومیانشعببراساسچهارچوبخاصوغیره

بنابراین،ایننوعازشرکتهامیتواننددارایساختاراقتصادی،تجاریوحقوقیخاصباشندو دربررسیهاوتنظیممقررات،بایدبهطورخاصموردتوجهقرارگیرند.

 میزانوابستگیمیانشعبوشرکتمادربستهبهعواملمختلفمیتواندمتغیرباشد. بهطور کلی،بررسیهانشانمیدهداگرشعبهوابستهبهیکشرکتمادربزرگباشدیااگرمحصولاتدارای استانداردرابسازدیااگرفعالیتچندملیتیدرجریانفنآوریوسرمایهمیاناجزایکپارچگیزیادیداشته باشدیااگربرایحفظبازاریبزرگترازقلمروییکهدرآنتأسیسشدهاستبهوجودآیدیااگردرصد زیادیازسودشعبهبهشرکتمادراختصاصداشتهباشدمیزانوابستگیآنبهشرکتمادربیشترخواهد بود. ازسویدیگر،اگرشعبهبرایحفظبازارمحلیایجادشودیاوابستهبهیکگروهچندملیتیکوچک باشدیاقسمتعمده یسهامآنبهسرمایه گذارمحلیاختصاصدادهشدهباشد،میزاناستقلالآناز شرکتمادربیشترخواهدبود. علاوهبراین،عواملدیگریممکناستدراینخصوصتأثیرگذارباشد. برایمثال:

- ملیتوفرهنگتجاریشرکتمادر. براینمونهمیتوانبهتمرکزگراتربودن شرکتهایامریکاییاشارهکرد.

- عمرشعبهکهبراساسآن،تمرکزگراییممکناستدرطولزمانکاهشیابد.

- شیوه یورودبهبازارکشورمیزبانکهشرکتهایتأسیسشدهازشرکتهای خریداریشدهازوابستگیبیشتریبرخوردارند.

- بخشصنعتیکهشعبهدرآنفعالیتمیکندبهاینترتیبکهدرفعالیتهای مربوطبهبرخیصنایعمانندصنایعپیچیدهوسنگیناینوابستگیبیشتردیدهمیشود.

- کیفیتعملیاتشعبهکهفعالیتوعملیاتضعیفشعبهنظارتشرکتمادرو کنترلاورابرفعالیتهایشعبهافزایشمیدهد.

 فصل دوم:ساختارهای متداول شرکت های چندملیتی

بهطورکلی،شرکتهایچندملیتیبهشکلهایگوناگونیبهوجودمیآیندوازساختارهای متنوعوگاهپیچیدهایبهرهمیبرند. دلیلاینگستردگی،تنوعوپیچیدگیگوناگوناست. ماهیتفعالیت تجاریموردنظر،هزینههایعملیاتیکهشرکتبرایآنایجادمیشود،توجهبهقوانینومقرراتکهگاه ساختارخاصیرابرایانجامپارهایفعالیتهاضروریمیداند،خصایصملیتوفرهنگحقوقیکه شرکتدرآنایجادمیشودوشیوههایتجارتپارهایازعواملیهستندکهباعثایجادشرکتهابه اشکالمتنوعشدهاند. همچنین،لازمبهذکراستباتوجهبهپیچیدگیفعالیتوعملکردشرکتها،محتمل استکهساختارحقوقیشرکتباساختارتجاریآنمنطبقنباشد.

بررسیتمامانواعوساختارهایشرکتچندملیتینیازبهبحثیبسیارفراترازچیزیاستکهدر اینجاموردنظرماست،بههمیندلیل،تنهابرایآشناییاجمالیبهششنوعاصلیشرکتهایچندملیتیآن همبهطوربسیارموجزومختصراشارهمیکنیم:

1. شرکتهایمبتنیبرقرارداد.
2. گروههایمشارکتمبتنیبرسهام.[6]
3. جوینتونچرمیانشرکتهایمستقل.
4. اتحادهایغیررسمی.[7]
5. چندملیتی هایدولتییاعمومی.[8]
6. اشکالفوقملیمؤسساتتجاریبین المللی

ازاینمیان،سهنوعاولمعمولتریناشکالچندملیتیهستند. شکلچهارمازتمایلچندملیتی ها برایجادساختارهاییکهشکلحقوقیخاصندارداماممکناستبرایآنهامسئولیت زاباشندسربرآوردهاست. شکلپنجمخصایصحقوقیویژهیچندملیتی هایدولتیرانشانمیدهددرحالیکهشکل ششمتوصیفشرکتهاییاستکهبرطبقمعاهداتوتوسطسازمانهایمنطقهایدولتیبهمنظورارتباط میاناعضاوشرکتهایمتبوعکشورهایعضوایجادمیشودوگاهعملکردیمانندچندملیتی هامی یابند.

1. چندملیتی هایقراردادی:قراردادمنشأشکل گیریچندملیتیمیتواندبسیارمتنوعباشد. طیفاینقراردادهاممکناستازقراردادفروشوصادراتسادهتامشارکت هایپیچیدهودایم بین المللیمتنوعباشد. اصولاًقراردادفروشوصادراتساده،ایجادشرکتچندملیتینمی کندمگر اینکهباتوجهبهتعریفشرکتچندملیتیموجبکنترلیاتسلطشرکتشود،چون،ایننوع قراردادهااصولاًموردیوموقتهستندورابطه یطولانیمدترامیاناشخاصدرگیرایجاد نمیکنند. چنینشرکت هاییممکناستورایتفاوتهایمیانروابطشرکتیوقراردادیایجاد شوندوشیوههایقراردادیومشارکتیرابهطوریکجابهکارگیرند. اینقراردادهامیتوانندبه شکلقراردادهایتوزیع،تولیدوماننداینهاباشندکهازتوضیحتفصیلیهریکدراینجا معذوریم.

 

2. گروههایمشارکتمبتنیبرسهام: اینشکلمعمولترینتصویریاستکهاز شرکتچندملیتیدرذهنتداعیمیشود. اینشکلمتشکلازگروهیازشرکتهاینزدیک بههمومرتبطاستکهبهوسیلهیسهاممتعلقبهشرکتمادروشرکتهایمرکزیواسطه بههمپیوندمیخورند. رابطه یمیانشرکتمادروشعبوشرکتهایوابستهومیزان استقلالآنهاازتنوعزیادیبرخورداراستواشکالگوناگونیدارد.

 جوینتونچر: واژه ی )جوینتونچر( مفهومحقوقیدقیقینداردومیتواندبههر توافقمیاندویاچندشرکتمستقلاطلاقشود،هرچندبرخیویژگیهامیانآنهامشترک است. بهطورخاص،جوینتونچردربرگیرنده یتوافقمیاندویاتعدادبیشترواحدمستقل استکهباتشکیلیکشرکتیاانعقادقراردادمشارکتوانجامفعالیتهایتجاری،مالیویا فنیمشترکبهیکدیگرپیوندمیخورند.[9] برخلافروابطشرکتمادروشعبهکهدرآن، تسلطیاکنترلیکواحدبرشعبمطرحاستجوینتونچرمعمولاًکنترلتسهیمشدهاز طریقتوافقنامههامیانشرکتهایمادرواصلیراشاملمیشودواغلببهشکلیکشرکت پیوندخوردهومشترکبرایدستیابیبهاهدافخاصاست. باوجوداین،ممکناستیک شرکتوضعیتتسلطرانسبتبهجوینتونچرداشتهباشد. برایمثال،میزان 51 درصدیا بیشترازسهامراداراباشد. درچنینوضعیتی،ممکناستجوینتونچربهعنوانشعبه ای برایتأمیناهدافشرکتمسلطوکنترلکنندهتلقیشود. جوینتونچرممکناستشکل یکقرارداد،شرکتبامسئولیتمشترکیاتضامنییاشرکتبامسئولیتمحدودراداشته باشد.

3. اتحادهایغیررسمیمیانچندملیتی ها: چنیناتحادهاییمیتواندازطریق قرارداد،ادغامبین المللییاجوینتونچرایجادشود. دلایلانتخابمیانایناشکالمیتواند درجهییکپارچگیوتمرکزووابستگیموردنیازبرایتحققبخشیبهاهدافاتحادومسائل حقوقیواقتصادیمنتجازهرشکلباشد. برایمثال،شکلقراردادیدرمواردعدمنیازبه وابستگیوتمرکززیادبهتراست.
4. چندملیتی هایدولتی: باوجودتأکیدبسیاربرخصوصیسازی،هنوزشمارزیادی شرکتوجوددارندکهجزاًیاکلاًمتعلقبهدولتند. ایننوعچندملیتی هاازدومنشأممکن استسرچشمهگیرند:اول:درپیشگیریگسترشبین المللیتوسطیکشرکتدولتی. دوم: ملیشدنشرکتهایچندملیتیموجود.[10] شکلاولبیشتردرکشورهایدرحالتوسعه مطرحمیشودکهفعالیتهایخصوصیمحدوداستوتنهافعالیتهابامحوریتدولتمی تواندگسترشبین المللییابد. اینشیوهدرخصوصبرخیصنایعمانندنفتدرپیشگرفته شدهاست. برعکس،شکلدومبیشتردرکشورهایتوسعهیافتهکهقلمرویاصلیچندملیتی ها هستندتحققمییابد. شرکتهایچندملیتیدولتیمعمولاًبهشکلشخصیتحقوقیمجزااز دولتایجادمیشوندودولتسهامدارعمدهیامنحصراست. میزانکنترلونظارتدولتبر اینشرکتهابسیارمتنوعاست.
5. اشکالفوقملیمؤسساتتجاریبین المللی: اینقبیلشرکتهابراساسقوانین ومعاهداتواسنادسازمانهایمنطقه ایدولتیوبهمنظورافزایشهمکاریاقتصادیبیشتر میانکشورهایعضووشرکتهایتابعآنهاایجادمیشوند. ازمثالهایبارزاینقبیل شرکتهامیتوانبهشرکتهایایجادشدهتحتقواعدومقرراتخاصاتحادیه یاروپا اشارهکرد. میانایننوعشرکتهاوچندملیتی هایدولتیتفاوتهایعمدهوجودداردونباید آنهارادریکردیفقرارداد. ازجملهمهمتریناینتمایزاتمیتوانبهتفاوتمیانرژیم حقوقیحاکمبراینشرکتهااشارهکرد. شرکتهایبین المللعمومیتابعمعاهدهایهستند کهبراساسآنتشکیلیافته اندوهرچندممکناستمقرآندریککشورخاصباشددر خصوصقواعدپیشبینیشدهدرمعاهده یمبنایتشکیلآنتابعقواعدداخلیکشورمحل استقرارمقرنیستواینقواعدجنبهیفرعیدارند،درحالیکهشرکتچندملیتیدولتیتابع نظامحقوقیملیخاصوقواعدومقرراتآناست.

 فصل سوم: ویژگی ها و مسائل خاص شرکتهای چند ملیتی

شرکتهایچندملیتیدرمفهومگفتهشدهدارایویژگیهایخاصیاستکهموجبطرحمباحث حقوقی،اقتصادیوتجاریخاصدرخصوصآنشدهاست. عمدهتریناینویژگیهاومسائلمنتجاز آنهادردومبحثبهاختصاربررسیمیشود:

 مبحث اول: ویژگی های شرکت های چند ملیتی

ازجملهویژگیهایشرکتهایچندملیتیمیتوانبه :

.1 مدیریتمنسجموحرفه ای:شرکتهایچندملیتیغالباًازنظاممدیریتپیشرفته بهرهمیبرند. اساسنظاممدیریتآنهابررسیدنبهبهرهوریبیشتریاستومسائلنژادی،قومی، ملیومذهبیکمتردرانتخاباعضانقشدارد. همچنین،استفادهازرایانهوشبکهیجهانیوبهره گیریازفنآوریهاینوینبهآنهاامکانمدیریتمنسجممجموعهیشرکتهاوشعبراداده است.

[1] David E. Lilienthal

[2] The Carnegie Institute of Technology

[3] Garner, Bryan A. (editor in chief), Blacks Law Dictionary, 8th Edition, West Publishing Limited, 2004, P. 1036.

[4] Neil Hood and Stephen Young, The Economics of the Multinational Enterprise, Longman 1979, p.3. See too: Dunning, J.H., Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison Wesley, 1992, pp. 3-4.

[5] OECD Guidelines for Multinational Enterprises, 2008, P. 12.

[6] Equity Based Corporate Groups

[7] Informal Alliances

[8] Publicly Owned MNEs

[9] Rodger, Barry J. and Angus MacCulloch, Competition Law and Policy in the EC and UK, 4th Edition, Routledge-Cavendish, 2009, P. 304

[10] Anastassopoulos , J. P., G. Blanc and P. Dussauge, State-Owned Multinationals, Wiley/IRM, 1987, pp. 12-13.

دریافت فایل