بررسی مبانی تعیینی یا تخییری بودن وجوب نماز جمعه در فقه شیعه و اهل سنت

بررسی مبانی تعیینی یا تخییری بودن وجوب نماز جمعه در فقه شیعه و اهل سنت

مقدمه

مهم‌ترین ویژگی‌ احکام اسلام، توجه همزمان به دنیا و آخرت است. اسلام هم دین عبادت و بندگی است و هم دین سیاست و دنیاداری. خداوند، تکامل فردی را به حرکت‌های جمعی وابسته کرده است. اسلام این رفتار فردی و جمعی را نه‌تنها در فکر و نظر پی ریزی کرده، بلکه در عمل نیز پیوندی ناگسستنی بدان‌ها بخشیده است که نماز جمعه، نمونه ی برجسته ی آن به شمار می رود.

مؤذن در روز آدینه اهل ایمان را به‌سوی خدا می‌خواند و نمازگزاران پاک طینت با دلی آکنده از مهر الهی و با کنار گذاشتن همه ی مظاهر دنیوی، گرد هم می‌آیند تا به دریای بی‌کران اتحاد و معنویت برسند. د‌ین داران با رنگ‌ها، نژادها و زبان‌های گوناگون، در کنار هم به سخنان حکمت‌آمیز امام جمعه گوش فرا می‌دهند. امام جمعه نیز همانند دیده‌بان و جلوداری امین با فراخواندن آنان به پاکی و پرهیزکاری، راه‌ها و بی راهه‌های این دنیای پر‌اشوب را به آنان نشان می دهد. آن گاه همگی بدون کبر و نخوت نماز جمعه را خالصانه اقامه می‌کنند. پس از این نماز، جان‌های مؤمنان پاکیزه می گردد و چون آینه‌ای خواهد شد که پرتو جمال یار را در آن تماشا خواهند کرد.

حال که به یمن پیروزی انقلاب اسلامی این عبادت الهی هرجمعه در کشور ما برگزار می‌شود، بر ماست تا با تقویت پیام و معرفی زوایای ناشناخته‌ی آن، شکر این نعمت را به جای آوریم.

بیش‌تر مذاهب اسلامی قائل به وجود امام - بعد از پیامبر^{«صلی الله علیه و آله و سلم»} - نبوده‌اند و وجود یا اذن سلطان را برای اقامة نماز جمعه شرط نمی‌دانند؛ لذا در تمام دوران‌ها (چه عصر غیبت و چه عصر حضور امام معصوم) قائل به وجوب تعیینی نماز جمعه می‌باشند. اما در بین امامیه مسئله مورد اختلاف است؛ وجوب نماز جمعه میان پیروان امامیه در زمان حضور امام معصوم(ع) - صرف نظر از تقیه - اجماعی بوده است. در عصر غیبت بین فقهای امامیه در حکم نماز جمعه اختلاف است؛ برخی آن را واجب تعیینی و بعضی واجب تخییری و عده‌ای دیگر از آنان اقامه نماز جمعه را حرام می‌دانند. محور و مرکز اختلاف در مسئله، ضرورت وجود امام یا اذن او در اقامه نماز جمعه است. این اختلاف که از وجوب تا حرمت درباره آن رأی وجود دارد، عوامل متعددی دارد که مهم ترین آنها ابهام در موضوع اساسی نقش ولایت در حکم نماز جمعه است. از این زاویه، سه مبنای فقهی وجود دارد:

الف) برخی نماز جمعه را مطلقاً، در عصر حضور و یا غیبت، از شئون ولایت نمی‌دانند و اقامه نماز جمعه را مثل دیگر نمازهای یومیه بی‌نیاز از اذن او می‌دانند. بنابراین بعضی از بزرگان مانند شهید ثانی قائل به وجوب تعیینی در عصر حضور و غیبت شدند.

ب) برخی در عصر حضور آن را از شئون ولایت می‌دانند و در عصر غیبت به این رابطه اعتقاد ندارند. طرفداران این مبنای دوم به رأی متفاوتی قائل شده‌اند و پس از اتفاق نظر در عصر حضور، درباره عصر غیبت به دلیل عدم دسترس به امام معصوم(ع)، شرط وجود امام را ساقط دانسته و به وجوب تعیینی یا وجوب تخییری نظر داده‌اند. و برخی پس از اقامه نماز جمعه نیز از قائلین وجوب تخییری حضور را در نماز جمعه واجب تعیینی می‌دانند؛ مانند محقق خویی.

ج) عده‌ای از فقهای امامیه نیز اقامه نماز جمعه را به‌طور کلی از شئون ولایت می‌دانند و در این باره تفاوتی میان عصر حضور و غیبت قائل نیستند. بنابراین مبنا با غیبت امام، اقامه نماز جمعه را حرام و بدعت دانسته و برخی با وجود فقیه عادل وجوب تخییری را انتخاب کرده‌اند یا در صورت اذن فقیه عادل، اقامه نماز جمعه را واجب تعیینی دانسته و در غیر این صورت به واجب تخییری فتوا داده‌اند. کوتاه سخن این‌که نقش ولایت در حکم نماز جمعه از عوامل مهم اختلاف بین امامیه است.

مذاهب چهارگانه ی اهل سنت، قایل به وجوب تعیینی نماز جمعه در هر زمان هستند. دلیل این حکم از مذاهب اهل سنت به جز حنفیه، ظاهر است؛ زیرا آنها در وجوب نماز جمعه اذن امام را معتبر ندانسته، بنابراین، در هر شرایطی آن را واجب می دانند. اما حنفیه هم اگرچه اذن سلطان را شرط اقامه جمعه دانسته، لیکن در صورت تعذر اذن امام، اعتبار آن را ساقط دانسته است. از این رو تحقیق حاضر درصدد است که با ارائه اقوال و ادله فقهای اسلامی و مستندات تاریخی، به تحلیل و واکاوی تعیینی و تخییری بودن وجوب نمازجمعه از منظر مذاهب خمسه بپردازد.

1. بیان مسئله

ازگذشته در فقه این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است که آیا وجوب نماز جمعه، وجوب تعیینی است یا تخییری؟ فقهای شیعه و علمای اهل سنت دراین زمینه نظرات مختلفی را ارائه نموده‌اند.

دراین تحقیق مسئله اصلی این است که آیا به اسـتـناد منابع وادله فقهی مذاهب خمسه، وجوب نمازجمعه تخییری است یا تعیینی؟

2. سؤالات تحقیق

الف) سؤال اصلی

مبانی و ادله فقهی تخییری یا تعیینی بودن وجوب نماز جمعه نزد فقهای شیعه و علمای اهل سنت چیست؟

ب) سؤالات فرعی

1. مبانی و ادلة فقهی شیعه حاکی از وجوب تعیینی نماز جمعه است یا وجوب تخییری؟
2. مبانی و ادلة فقهی مذاهب اربعة اهل سنت حاکی از وجوب تعیینی نماز جمعه است یا وجوب تخییری؟
3. آیا نماز جمعه نزد مذاهب خمسه از مناصب خاص امام و حاکم است؟

3. فرضیه‌ی تحقیق

1. بررسی مبانی و ادلة فقهی نماز جمعه نزد فقهای شیعه بیان‌گر وجوب تعیینی نماز جمعه در زمان حضور امام(ع) و وجوب تخییری نماز جمعه درعصرغیبت، نزد اکثر متأخرین است.
2. بررسی ادله و آرای علمای مذاهب اربعه نشان‌دهندة وجوب تعیینی نماز جمعه است.
3. نماز جمعه نزد شیعه از شئون و مناصب خاص امام معصوم(ع) است که باید توسط ایشان یا فرد مأذون از طرف ایشان اقامه گردد؛ ولی مذاهب اهل سنت (جز مذهب حنفیه) نماز جمعه را منصب خاص والی یا حاکم نمی‌دانند.

4. پیشینه‌ی تحقیق

حکم به تعیینی یا تخییری بودن وجوب نماز جمعه چون نیاز به رجوع و استنباط از ادله فقهی آن دارد از این‌رو فقط در سطح دروس خارج فقه در حوزه‌های علمیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و بررسی تفاوت دیدگاه فقهای شیعه و علمای اهل سنت، با رجوع به ادله، پژوهشی نو وجدید می‌باشد. برخی فقهای متقدم در ضمن کتاب الصلوة و بعضی دیگر دررساله‌ای مستقل بدان پرداخته‌اند.

اما بعد از تحقق حکومت اسلامی، در این سال‌ها (از ابتدای انقلاب تا کنون) در حوزه‌های علمیه بیش‌تر به این موضوع پرداخته شده و کتب مستقلی با عنوان صلاة‌الجمعه تدوین گردیده است.

عنوان صفحه

مقدمه. 1

1. بیان مسئله. 3

2. سؤالات تحقیق.. 3

الف) سؤال اصلی.. 3

ب) سؤالات فرعی.. 3

3. فرضیه‌ی تحقیق.. 3

4. پیشینه‌ی تحقیق.. 4

5. ضرورت تحقیق.. 4

6. اهداف تحقیق.. 4

7. جنبة نوآوری تحقیق.. 5

8. روش تحقیق.. 5

فصل اول:6

کلیات... 6

بند اول: اولین نماز جمعه‌ای که توسط پیامبر اسلام اقامه شد. 13

بند دوم: تاثیر شرایط تاریخی و سیاسی بر اقامه نماز جمعه و فتاوای فقها14

1 - 2 - 2 - 1. عدم اقامه نماز جمعه در میان شیعیان و تأثیر آن در پی بردن به آرای فقها15

1 - 2 - 2 – 2. بازنمایی اوضاع سیاسی مذهب شیعه در ایران در زمان حکومت صفویه. 18

1 - 2 - 2 – 3. عوامل تاثیر‌گذار بر چگونگی نماز جمعه در برخی دوران‌های تاریخی.. 19

1 - 2 - 2 - 3 – 1. انعطاف‌پذیری پادشاهان سلسله صفوی در برابر فقهای امامیه. 19

1 - 2 - 2 - 3 - 2. تشکیل مدارس جهت بحث و بررسی فقها20

1 - 2 - 2 - 3 – 3. بنا کردن مساجد جامع در شهرها جهت اقامه جمعه. 20

1 - 2 - 2 - 3 – 4. تشکیل مجمع نماز جمعه. 21

1 - 2 - 2 - 3 – 5. جمع آوری خطبه‌های نماز جمعه. 22

1 - 3 - 3 – 1. وقت خطبه‌ها33

1 - 3 - 3 – 2. واجبات محتویات خطبه‌های نماز جمعه. 34

1 - 3 - 3 - 2 – 1. حمد و سپاس الهی.. 34

1 - 3 - 3 - 2 - 2. صلوات بر پیامبر اکرم و اهل بیت(ع)34

1 - 3 - 3 - 2 – 3. سفارش به تقوا34

1 - 3 - 3 - 2 – 4. وجوب قرائت سوره‌ای کوتاه. 34

1 - 3 - 3 -3. بلند خواندن خطبه‌ها35

1 - 3 - 3 -4. عربی بودن خطبه‌ها35

1 - 3 - 3 -5. ایستاده بودن خطیب... 35

1 - 3 - 3 – 6. یکی بودن خطیب و امام جمعه. 36

1 - 3 - 3 – 7. با طهارت بودن در خطبه‌ها36

1 - 3 - 3 – 8. گوش دادن به خطبه‌ها36

1 - 3 - 3 – 9. شرایط خطیب جمعه. 36

1 - 3 - 3 – 10. آداب خطبه‌ها37

1-4 - 1 – 1. روایت شیخ کلینی با اسناد عمر بن حنظله. 40

1 - 4 - 1 – 2. روایت ابوخدیجه. 41

فصل دوم:50

بررسی ادله و اقوال حکم به وجوب و حرمت نماز جمعه نزد فقهای شیعه. 50

2 - 1 - 2 – 1. سیره خلفا52

2 - 1 - 2 – 2. هم‌ردیف بودن نماز جمعه با نماز عیدین.. 53

2 - 1 - 2 – 3. فرمایش امام سجاد «علیه‌السلام»54

2 - 1 - 2 – 4. روایات متفرقه. 54

2 - 1 - 2 – 5. سایر روایات... 55

2 - 2 - 1 – 1. دیدگاه ابن ادریس حلی در کتاب السرائر. 59

2 - 2 - 1 – 2. دیدگاه سلار در کتاب المراسم.. 61

2 - 2 - 1 – 3. دیدگاه سید مرتضی علم الهدی مبنی بر‌اشتراط حضور امام معصوم و یا نایب خاص او. 61

2 - 2 - 2 – 1. دلایل تاریخی.. 62

2 - 2 - 2 – 2. دوران امر میان وجوب و حرمت... 62

2 - 2 - 2 – 3. نماز جمعه وظیفة حاکم اسلامی (امام معصوم)62

2 - 2 - 2 – 4. دلایلی عقلی مبنی بر تحریم نماز جمعه در دوران غیبت... 63

2 - 2 - 2 - 4 – 1. ایجاد فتنه و اختلاف... 63

2 - 2 - 2 - 4 – 2. عدم تحقق شرط عدالت در خطیب و امام جمعه. 63

2 - 3 - 1 – 1. سوره جمعه. 67

2 - 3 - 1 - 1 – 1. نگاهی اجمالی به شأن نزول آیه‌. 68

2 - 3 - 1 - 1 – 2. شأن نزول آیه. 70

2 - 3 - 1 - 1 – 3. خطاب در آیه. 71

2 - 3 - 1 - 1 – 4. احکام فقهی آیه. 72

2 - 3 - 1 - 1 – 4-1. مراد از کلمه «نداء»73

2 - 3 - 1 - 1 – 4-2. مراد از سعی در نماز جمعه. 75

2 - 3 - 1 - 1 – 4-3. مراد از کلمه ذکر در آیه. 76

2 - 3 - 1 - 1 - 5. تفسیر ﴿إن کنتم تعلمون﴾. 78

2 - 3 - 1 - 1 – 6. تفسیر ﴿فإذا قضیت الصلاۀ فانتشروا فی الأرض﴾. 78

2 - 3 - 1 – 2. دیگر آیات مرتبط با نماز جمعه. 79

الف) روایاتی که بر وجوب نماز جمعه حتی توسط غیر امام دلالت دارند. 84

ب) روایاتی که بر وجوب شرکت در نمازجمعه‌های اقامه‌شده دلالت دارند. 85

ج) روایاتی که بر جایگاه و اهمیت ویژه نماز جمعه در نزد ائمه معصومین«علیهم السلام» دلالت دارند. 87

1. روایاتی که بر منصب خاص بودن نماز جمعه برای امام دلالت دارند. 88

2. روایاتی که بر اجازه ائمه معصومین «علیهم السلام» بر اقامه نماز جمعه توسط غیر امام معصوم دلالت دارند. 89

هـ) روایاتِ نشان‌دهندة اَجزا و احکام نماز جمعه. 91

فصل سوم:97

بررسی اقوال و ادله قائلین به وجوب تعیینی و تخییری نماز جمعه از دیدگاه فقهای امامیه. 97

3 - 1 - 1 – 1. دیدگاه محقق کرکی.. 101

3 - 1 - 1 – 2. دیدگاه سید حسین موسوی کرکی.. 105

3 - 1 - 1 – 3. دیدگاه میرزا علیرضا تجلی.. 105

3 - 1 - 1 – 4. دیدگاه شیخ مفید. 106

3 - 1 - 1 – 5. دیدگاه شیخ طوسی در کتاب النهایه. 107

3 - 1 - 1 – 6. دیدگاه ابن براج.. 109

3 - 1 - 1 – 7. دیدگاه شریف رضی(سید مرتضی) در دنباله رساله ابن براج.. 109

3 - 1 - 1 – 8. دیدگاه علامه حلی.. 110

3 - 1 - 1 – 9. دیدگاه محقق حلی.. 111

3 - 1 - 1 – 10. نظر صاحب جواهر. 111

3 - 1 - 1 – 11. دیدگاه مرحوم بهبهانی.. 114

3 - 1 - 1 – 12. دیدگاه آقای بروجردی.. 115

3 - 1 - 2 – 1. تفسیر روایات از دیدگاه قائلین به وجوب تخییری.. 117

3 - 1 - 2 - 1 – 1. روایت حث جهت اثبات وجوب تخییری.. 118

3 - 1 - 2 - 1 – 2. روایت زراره از امام باقر(ع)118

3 - 1 - 2 - 1 – 3. موثقه ابن بکیر به نقل از زراره. 119

3 - 1 - 2 - 1 – 4. روایات سماعه. 119

3 - 1 - 2 - 1 – 5. روایت محمد بن مسلم و روایت زراره از امام صادق(ع)120

3 - 1 - 2 – 2. اثبات عدم وجوب تعیینی نماز جمعه در دوران غیبت با استفاده از ادله عقلی.. 120

3 - 1 - 2 - 2 – 1. دلیل اول. 121

3 - 1 - 2 - 2 – 2. دلیل دوم. 122

3 - 1 - 2 – 3. دلایل عقلی و نقلی مبنی بر وجوب تخییری از دیدگاه سایر فقهای معاصر. 124

3 - 2 - 1 – 1. اخباری‌ها127

3 - 2 - 1 – 2. شهید ثانی (از بنیانگذران اصلی قول به وجوب تعیینی نماز جمعه در دوران غیبت)129

3 - 2 - 1 – 3. دیدگاه فیض کاشانی.. 133

3 - 2 - 1 – 4. دیدگاه محقق سبزواری.. 135

3 - 2 - 1 - 5. دیدگاه شیخ صدوق.. 137

3 - 2 - 1 – 6. دیدگاه علامه مجلسی.. 139

الف- تفسیر حدیث حث از دیدگاه علامه مجلسی.. 142

ب- دلیل دیگر علامه مجلسی: روایت زراره از امام باقر(ع)143

ج) جمع بندی نهایی علامه مجلسی مبنی بر وجوب تعیینی اقامه نماز جمعه. 143

3 - 2 - 1 – 7. دیدگاه شیخ حر عاملی.. 144

3 - 2 - 1 – 8. دیدگاه شیخ طوسی.. 145

3 - 2 - 1 – 9. دیدگاه مرحوم کلینی.. 146

3 - 2 - 1 – 10. دیدگاه محقق حلی صاحب کتاب المدارک.... 146

3 - 2 - 1 – 11. مرحوم بحرانی در کتاب حدائق الناضره. 147

3 - 2 - 1 – 12. دیدگاه شیخ ابوالصلاح حلبی.. 148

3 - 2 - 1 – 13. دیدگاه شیخ عماد الدین طبرسی.. 148

3 - 2 - 1 – 14. دیدگاه شیخ ابوالفتح کراجکی.. 148

3 - 2 - 1 – 15. دیدگاه شیخ فخرالدین بن طریح نجفی.. 149

3 - 2 - 1 – 16. دیدگاه صاحب معالم و شیخ محمد فرزند او. 149

3 - 2 - 1 – 17. دیدگاه شیخ حسین عاملی شاگرد شهید ثانی.. 150

فصل چهارم:155

حکم نماز جمعه از دیدگاه مذاهب اربعه. 155

4 - 1 - 1 – 1. نظر شیخ عبدالقادر الجیلانی مبنی بر وجوب تعیینی نماز جمعه. 156

4 - 1 - 1 – 2. دیدگاه کلی حنابله. 159

4 - 1 - 4 – 1. نظر ابوحنیفه مبنی بر عدم وجوب تعیینی نماز جمعه بدون وجود سلطان. 169

الف) دلیل نقلی.. 173

ب) دلیل عقلی.. 174

فهرست منابع و مآخذ. 183

الف) منابع فارسی.. 183

ب) منابع عربی.. 184

دریافت فایل

---

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید