مبانی و مصادیق توکیل ناپذیری ادله اثبات دعوی در حقوق خصوصی ایران
بیان مسئله
هر کس مدعی حقی باشد باید آن را اثبات کند
و مدعی علیه نیز هرگاه در مقام دفاع، مدعی امری شود که محتاج به دلیل باشد
اثبات امر بر عهده او است(ماده 197آیین دادرسی مدنی). اقرار و شهادت و
سوگند از ادله اثبات دعوی به شمار می‌روند که در ماده 1258 قانون مدنی نیز،
بیان شده‌اند.
اقرار عبارتست از اخبار به حقی برای غیر و
به ضرر خود (ماده 1259 قانون مدنی) از این تعریف معلوم می‌شود که اقرار
مربوط به طرف مدعی علیه است که چون مدعی چیزی را از وی طلب کند، قبول کرده و
بر بدهکاری خویش اعتراف نماید. اقرار اغلب قویتر و مؤثرتر از دلیل است و
چنانکه گفته‌اند «سیدالادله» یا «ملکه دلائل» است. در اعتبار و حجیت اقرار
به عنوان یکی از دلایل اثبات دعوی هیچ تردیدی نیست. اثر اقرار آن است که
اقرارکننده ملزم به اقرار خویش می‌گردد. مثلا کسی که اقرار کند خانه‌ای که
در آن سکونت دارد به زید تعلق دارد ملزم است آن خانه را به زید تسلیم کند.
از بین احادیث، «اقرار العقلا علی انفسهم جائز» که از لسان پیامبر ـ
صَلَّی‌اللهُ‌عَلَیْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم ـ صادر شده است بهترین مدرک و
مستند قاعده اقرار می‌باشد. اقرارکننده باید بالغ، عاقل، رشید، حر، معین،
دارای قصد و اختیار باشد.
شهادت نیز به عنوان یکی از ادله اثبات
دعوی، که گاه به گواهی یا بینه خوانده می‌شود، از جمله ادله اخباری و
اعلامی است که می‌توان آن را با اقرار، سوگند و ادعا از یک جنس و جملگی را
از مقوله خبر دانست. بنابراین احتمال صدق و کذب در آن‌ها وجود دارد. با این
تفاوت که اقرار، اخبار به حق غیر و به زیان خویش است، در حالی که شهادت،
اخبار به حق غیر و به زیان دیگری است و این دو از ادعا متمایزند. زیرا،
ادعا، اخبار به حق خویش و به زیان دیگری است.
سوگند نیز اخبار از مشاهدات و مسموعات
است. سوگند عبارت است از بیان امری با گواه قرار دادن خداوند. شخصی که قسم
یاد می‌کند در حقیقت به شهادت پروردگار متوسل می‌گردد. بنابراین در سوگند
یک نوع اعتقادات مذهبی و روابط معنوی دیده می‌شود که آن را از سایر دلایل
مشخص و مجزا می‌سازد. سوگند از لحاظ ادله اثبات دعوا سابقه‌ای بس طولانی
دارد جوامع مذهبی اهمیت زیادی برای آن قائل بوده‌اند و از بیم مجازات اخروی
سوگند دروغ یاد نمی کردند ولی کم کم با تزلزل حکومت‌های مذهبی و تضعیف
روح ایمان استفاده از آن هم به تدریج محدود گردید و نقش مهمی را که در فصل
دعاوی داشت از دست داده و مخصوصاً با توسعه‌ای که سایر دلایل پیدا کرده‌اند
و قابل ضبط و نگهداری هستند طبعاً مورد استعمال قسم به موجب قوانین کم شده
است.
تردیدی نیست که اراده انشایی وکیل،
توانایی و صلاحیت آن را دارد تا به ضرر یا به نفع اصیل، حق یا تعهدی را
بیافریند؛ زیرا در ایجاد حق یا تعهد، مباشرت اصیل ضرورت ندارد و تحقق آن به
وکالت امکان‌پذیر است و این امر مغایرتی با اصل استقلال اشخاص ندارد.
بنابراین اشخاص می‌توانند با توسل به نمایندگی بدون شرکت و دخالت در تشکیل
عمل حقوقی موجد حق، صاحب حق یا ملزم به تعهدی شوند. اما در اثبات حق و
ابزار ادله اخباری، این سوال مطرح می‌شود که آیا امکان اعطای نیابت در
اقرار و شهادت و سوگند وجود دارد؟ تا با تفویض نمایندگی در اثبات دعوی و
دفاع از آن، وکیل در خصومت، اختیار و اجازه اقرار و سوگند را در موقع لزوم
پیدا کند و نیز با عذر شاهد از حضور در محکمه، وکیل او به نیابت از شاهد
گواهی دهد یا خیر؟ در صورت پاسخ منفی به این سوال مدیون یا متعهد باید
شخصاً به تصدیق بدهی یا تعهد و سوگند بپردازد و در صورتی که نیاز به شهادت
باشد فقط شاهد اصلی حق گواهی دارد و با پیدایش عذر مانع از حضور، امکان
نیابت دادن به غیر نیست بلکه با تعیین شاهد فرع می‌توان به مقصود رسید. و
اگر پاسخ به سوال مذکور مثبت باشد باید مدارک، شرایط و حدود وکالت در اقرار
و شهادت و سوگند را مشخص کرد.
به عبارتی دیگر در تحقیق پیش رو به دنبال
پاسخ دادن به این سؤالات هستیم که آیا اعلام اراده اخباری در اقرار و شهادت
و سوگند قائم به شخص اصیل است؟ یا قابل تفویض و واگذاری به دیگری است و
نماینده اصیل به سمت وکالت می‌تواند اقرار، شهادت و سوگند واقع سازد؟ از
سویی دیگر کاربرد وکالت در اقرارِ،شهادت و سوگند چیست؟
ضرورت و هدف تحقیق
با توجه به نیاز دستگاه قضایی و دادگستری
که به راهکارهای به روز و مطمئن در امر کشف حقیقت دارند تحقیق و تفحص در
راهکارهای اصلی امر قضاوت که همان ادله اثبات دعوی می‌باشد، امری مهم و
ضروری می‌نمایاند. این تحقیق به دنبال جمع‌آوری آرای گوناگون و استدلال‌های
موثر فقهی و حقوقی است که به بررسی این می‌پردازد که آیا اقرار شهادت و
سوگند توکیل ناپذیرند و یا قابلیت توکیل نیز دارند؟
در قانون مدنی ایران، بخش مهمی با عنوان
جلد سوم، در ادله اثبات دعوی آمده است که از جمله دلایل دخیل و مؤثر در
اثبات ادله دعوی در محاکم مطابق نص قانون، اقرار و شهادت و سوگند بوده و
سهم قابل توجهی در تسریع دادرسی و دقت بیشتر آرای محاکم دارند؛ ضمن آن که
در تمام نظام‌های حقوقی، اقرار از حیث توان اثباتی در میان ادله، نقش
تعیین‌کننده‌ای دارد و از آن با تعابیر خاصی نظر ملکه دلایل، سیدالبینات و
دلیل دلیل‌ها، یاد می‌کنند.
از این روست که کاربردی بودن موضوع مورد
بررسی قرار گرفته شده، واضح و مبرهن می‌گردد و می توان گفت با توجه به نقش
مؤثر اقرار و شهادت و سوگند به عنوان ادله اثبات در دعاوی و ابهامات موجود
در این خصوص، و نیز کمبود تحقیق در این خصوص، انجام چنین تحقیقی ضروری به
نظر می‌رسد که امید است قدمی هر چند کوچک در این راه برداشته شود.
چکیده1
بیان مسئله. 2
ضرورت و هدف تحقیق. 3
سوال‌های تحقیق. 4
سوال اصلی.. 4
سؤال‌های فرعی.. 4
فرضیه‌های تحقیق. 4
فرضیه اصلی.. 4
فرضیه‌های فرعی.. 4
روشتحقیق. 5
روش جمع‌آوری اطلاعات.. 5
پیشینه تحقیق و نوآوری محقق. 6
حدود و ساختار موضوع. 6
فصل اوّل ـ خصوصیات، احکام و آثار اقرار وکیل
بخش اول_ ادله اثبات دعوا
1-1-1- تعریف
بخش دوم ـ موضوع شناسی اقرار
12--1- مفهوم اقرار8
1-2-2- ماهیّت اقرار10
1-2-3- ادله مشروعیت اقرار11
1-2-3-1- آیات.. 11
1-2-3-2- روایات.. 12
1-2--3-3- اجماع. 12
1-2-3-4- سیره عقلا.. 12
1-2--4- شرایط صحت اقرار13
1-2-4-1- شرایط کلی اقرار. 13
الف ـ صریح بودن. 13
ب ـ منجز بودن. 14
ج ـ وجود امری در خارج. 14
1-2--4-2- شرایط مقر. 15
الف ـ عقل. 15
ب ـ بلوغ. 15
ج ـ قصد. 15
د ـ رشد. 16
1-2-4-3- شرایط مقر له. 16
الف ـ موجود بودن. 16
ب ـ اهلیت داشتن.. 16
ج ـ معلوم بودن. 17
1-2-4-4- شرایط مقر به (موضوع اقرار)17
الف ـ عقلاً یا عادتاً ممکن باشد. 17
ب ـ حسب قانون صحیح باشد. 17
ج ـ قابلیت تعیین داشته باشد. 17
1-2-5- اقسام اقرار17
1-2-5-1- اقرار صریح و ضمنی.. 18
1-2-5-2- اقرار در دادگاه و خارج از دادگاه18
1-2--5-3- اقرار کتبی و شفاهی.. 18
1-2-5-4- اقرار ساده، مقید و مرکب.. 19
1-2-5-5- اقرار منجز و معلق. 22
1-2-5-6- اقرار وجودی و عدمی.. 22
1-2--5-7- اقرار قولی و فعلی.. 22
1-2-5-8- اقرار به حق‌الله و حق‌الناس... 23
1-2--6- اثر و اعتبار اقرار23
1-2-7- انکار پس از اقرار25
1-2--8- توبه پس از اقرار26
بخش سوم_وکالت در اقرار
1-3-1- قابل وکالت بودن اقرار29
1-3--1-1- امور قابل توکیل. 29
1-3-1-2- امور غیرقابل توکیل. 33
1-3-1-3- امور مشتبه. 33
1-3-2- نظریه عدم توکیل‌پذیری اقرار33
1-3-2-1- شرط اصیل بودن مقر. 33
1-3-2-2- اصل نسبی بودن اقرار. 34
1-3-2-3- اقرار وکیل، اخبار به ضرر غیر 34
1-3-2-4- اقرار وکیل علیه موکل، خلاف مقتضای وکالت 34
1-3-2-5- قاعده اقرار (اِقْرارُ الْعُقَلاءِ عَلَی أنْفُسِهِمْ جائز)35
1-2-3-6- اجماع. 35
1-3-2-7- تشبیه اقرار وکیل به شهادت.. 36
1-3-3- نظریه توکیل‌پذیری اقرار36
1-3-3-1- قیاس اقرار به بیع. 37
1-3-3-2- قاعده «مَن مَلَکَ شَیئاً مَلَکَ الإقْرارَ بِهِ»37
1-3-3-3- قاعده استیمان. 38
1-3-3-4- قاعده احسان. 39
1-2-3-5- قاعده تصدیق‌الامین.. 40
1-3-3-6- دلیل ملازمه. 40
1-3-3-7- نظریه تنزیل. 41
1-3--3-8- ظاهر حال. 42
1-3-4- صور اقرار وکیل. 43
1-3-4-1- اقرار وکیل در وکالت عام یا مطلق. 43
1-3-4-2- اقرار وکیل دارای اختیارات ویژه43
1-3-4-3- اقرار وکیل دعاوی.. 43
1-3-4-4- تقدیم قول وکیل درصورت اختلاف با موکل. 44
1-3-4-5- اقرار وکیلی که از اقرار منع شده 44
بخش چهارم_وکالت در اقرار در سایر کشورها45
فصل دوم_خصوصیات، احکام و آثار شهادت وکیل.. 48
بخش اول_ موضوع شناسی شهادت.. 49
2-1-1- مفهوم شهادت و رابطه آن با بیّنه. 49
2-1-2- شرایط شاهد و شهادت.. 51
2-1-2-1- شرایط شاهد. 51
الف ـ بلوغ. 51
ب ـ عقل. 51
ج ـ اسلام و ایمان. 52
د ـ طهارت مولد. 52
ه ـ عدالت.. 52
و ـ انتفای تهمت.. 52
2-1-2-2- شرایط شهادت.. 53
الف ـ قطعی و یقینی بودن. 53
ب ـ تطبیق شهادت با دعوی.. 53
ج ـ توافق شهادت شهود در معنی.. 53
د ـ نصاب در شهادت.. 54
2-1-3- ادله مشروعیت شهادت.. 54
2-1-3-1- تحمل شهادت.. 55
2-1-4- اقسام شهادت.. 56
2-1-4-1- اقسام شهادت به اعتبار جرائم. 56
الف ـ شهادت در جرائم حق الله.. 56
ب ـ شهادت در جرائم حق‌الناس... 57
ج ـ شهادت در جرائم تعزیری.. 58
2-1-4-2- اقسام شهادت به اعتبار دریافت شاهد. 59
الف ـ شهادت حسی و حدسی.. 59
ب ـ شهادت بر شهادت.. 59
2-1-5- رجوع از شهادت.. 60
2-1-6- تأثیر توبه در قبول شهادت.. 61
2-1-7- حکم اختلاف شهود62
2-1-8- کتمان شهادت و عواقب شهادت کذب.. 62
2-1-9- موانع قیام به شهادت.. 63
بخش دوّم ـ وکالت در شهادت
2-2-1- نمایندگی در شهادت.. 65
2-2-1-1- نمایندگی در اداء شهادت.. 65
الف ـ نظریه شهادت بر شهادت (إشهاد)66
ب ـ نظریه توکیل در شهادت.. 67
2-2-1-2- اختیار وکیل در وکالت در استماع شهادت و استفاده از آن. 67
2-2-2- اختیار وکیل در استفاده از شاهد و جرح و تعدیل آن. 68
بخش سوّم ـ وکالت در شهادت در سایر کشورها 70
فصل سوّم ـ خصوصیات، احکام و آثار سوگند وکیل
بخش اوّل ـ موضوع شناسی سوگند
3-1-1- مفهوم سوگند. 74
3-1-2- ارتباط بین معنای لغوی و اصطلاحی. 74
3-1-3- شرایط قسم خورنده76
3-1-4- انواع قسم. 76
3-1-5- ادله مشروعیت سوگند. 77
3-1-6- نقش سوگند. 78
3-1-7- قوانین موضوعه کنونی ایران در سوگند. 78
3-1-8- محدودیت‌های سوگند. 79
3-1-8-1- تشریفاتی بودن سوگند. 79
الف ـ لزوم ادای سوگند نزد قاضی.. 79
ب ـ لفظی بودن سوگند. 80
3-1-8-2- سوگند دلیلی تنهاست.. 81
الف ـ اصل: تنها بودن سوگند در دعاوی.. 81
ب ـ مصادیق استثنایی.. 81
3-1-8-3- سوگند یکی از حقوق طرفین دعوا81
3-1-8-4- آثار قاعده مداخله طرف یا طرفین دعوا در سوگند. 82
3-1-9- سوگند در دعاوی. 82
3-1-9-1- آثار سوگند. 83
3-1-9-2- سوگند به نام الله.. 84
بخش دوّم ـ وکالت در سوگند
3-2-1- نمایندگی در سوگند. 85
3-2-1-1- وضع حقوقی توکیل سوگند. 86
الف ـ نظریه منع توکیل در سوگند. 86
ب ـ نظریه توکیل پذیری سوگند. 91
3-2-2- توکیل در قبول و رد سوگند یا تقاضای آن. 93
بخش سوّم ـوکالت در سوگند در سایر کشورها94
نتیجه گیری. 95
فهرست منابع 99
